Een interview met de nieuwste Nobelprijswinnaar voor de Vrede: de Congolese arts Denis Mukwege

Sinds ik Denis Mukwege in 2015 ontmoette, dacht ik elk jaar rond deze tijd: waarom wint hij ’m niet een keer?

En vandaag was het dan zo ver: Denis Mukwege ontving, samen met de yezidi-activiste Nadia Murad, de Nobelprijs voor de Vrede.

Ik sprak Mukwege in 2015 in de lobby van een sjiek hotel in Amsterdam. Dat interview breng ik vandaag graag opnieuw onder jullie aandacht.

Mukwege wil de samenleving repareren

Zijn vrouw en hij wisten die ochtend in 2015 nog niet zeker of ze het vliegtuig naar Nederland zouden halen. Massale demonstraties tegen de Congolese president Joseph Kabila blokkeerden de weg naar het vliegveld. Maar ze haalden het. En dus zaten ze die avond in het aangeharkte Nederland, om te spreken over het Panzi-ziekenhuis in Bukavu, Oost-Congo.

In dat ziekenhuis behandelt Mukwege – geschoold als gynaecoloog – vrouwen en kinderen die slachtoffer zijn geworden van seksueel geweld. Vrouwen die constant in hun broek plassen omdat de wand tussen blaas en vagina kapot is gerukt. Vrouwen bij wie wapens, scherven glas of brandend plastic naar binnen zijn gebracht. Zelfs baby’s belanden steeds vaker op zijn afdeling.

Mukwege biedt de vrouwen fysieke, maar ook psychologische zorg; juridische bijstand en steun bij het opbouwen van een nieuw bestaan. Daarbij worden ook mensen geholpen die hij ‘indirecte slachtoffers’ noemt. ‘Kinderen die hun moeder verkracht hebben zien worden. Echtgenoten die gedwongen zijn hun eigen vrouwen te mutileren. Het doel van de verkrachters is immers om de sociale structuur van de samenleving kapot te maken. Om die te repareren, moeten we dus de hele samenleving helpen, niet alleen de vrouwen.’

Mukwege is een bekend gezicht in de hulpwereld. Hij kreeg in 2010 van Stichting Vluchteling de Van Heuven Goedhartpenning, reist de wereld over met sterren als Angelina Jolie, kreeg in 2015 geld van Serious Request. En vandaag won hij dus de prijs der prijzen: de Nobelprijs voor de Vrede.

En zijn verhaal rechtvaardigt die aandacht. Soms is iemands werk simpelweg inspirerend, een voorbeeld, een lichtpuntje om de moedeloosheid tegen te gaan.

Waarom vrouwen altijd het slachtoffer zijn

In het Westen zijn veel mensen de berichten over seksueel geweld in Afrika moe. Het is een bekend verhaal, waarvoor ze geen oplossing zien. Wat zegt u tegen deze mensen?

‘Veel mensen denken inderdaad: het is zo ver weg, het zal wel een cultuurding zijn. Maar kijk naar Bosnië: daar zijn ook heel veel mensen verkracht tijdens de oorlog in de jaren negentig. Seksueel geweld heeft te maken met oorlog, niet met Afrikanen. Als er wetteloosheid heerst en chaos is, dan zijn vrouwen het voornaamste slachtoffer. Overal ter wereld.’

Seksueel geweld heeft te maken met oorlog, niet met Afrikanen

Seksueel geweld is inderdaad een probleem in veel conflicten. Toch is het in uw land, Congo, wel heel wijdverbreid. Hoe verklaart u dat?

‘Als je een probleem ontkent, zal het nooit opgelost worden. Onze overheid ontkent het probleem en doet niets om de daders te veroordelen of vrouwen uit hun schaamte te halen. Ze nemen geen enkele verantwoordelijkheid voor het feit dat juist zij, de staat, de vrouwen zouden moeten beschermen. Het onderwerp blijft zo in de taboesfeer. Zelfs in het onderwijs wordt niets gedaan om kinderen te leren dat mannen en vrouwen gelijk zijn.’

Mukwege raakt zichtbaar opgewonden, een diepe frons kerft zich tussen zijn opvallend blauwe ogen. ‘Onze overheid moet een rode lijn trekken. Net als de internationale gemeenschap trouwens.’

Wat moet de internationale gemeenschap volgens u doen?

‘Ik snap niet dat er wel een rode lijn wordt getrokken voor het gebruik van chemische of nucleaire wapens, maar niet voor het gebruik van verkrachting als wapen. Alle landen moeten samen zeggen: dit pikken wij niet. Er moet actie ondernomen worden. Want waarom rollen jullie de rode loper uit voor onze president, terwijl Congolese soldaten verkrachten om de bevolking te terroriseren? Waarom worden er geen bankrekeningen bevroren, visa ingetrokken, et cetera? Er moeten consequenties komen voor overheden die dit laten gebeuren.’

Congo vliegt met één vleugel

Wilt u niet de politiek in?

‘Ik ben op dit moment heel erg blij met het werk dat ik op lokaal niveau doe. Ik denk dat dit is waar ik moet zijn. Maar Afrika heeft wel leiders nodig die niet voor zichzelf aan de macht zijn, maar omdat hun bevolking achter hen staat. Macht houden voor jezelf, dat is een nieuwe vorm van slavernij.’

Er zijn nu grote demonstraties tegen uw president aan de gang. Kabila wil de grondwet aanpassen om nog een termijn te kunnen regeren. Staat er iets te veranderen in Congo?

‘Dat is heel moeilijk te voorspellen. Ja, de mensen zijn boos. Maar ze zijn ook heel, heel erg arm. Ze kunnen simpelweg niet over een nieuwe samenleving nadenken – ze moeten nadenken over wat ze die dag gaan eten. Omdat iedereen zo arm is, koop je stemmen gewoon met een flesje cola of een T-shirt. Plus: de censuur staat verandering in de weg. In Kinshasa zijn alle sms-diensten en het internet door de overheid afgesloten.’

‘Ik omschrijf een land graag als een vogel. De ene vleugel zijn de mannen, de andere de vrouwen. We kunnen alleen vliegen als we allebei de vleugels gebruiken. Maar wat wij doen in onze samenleving is één vleugel – de vrouwen – helemaal kapotmaken, en dan proberen te vliegen. Dat gaat nooit lukken! Mijn boodschap is dus niet alleen een boodschap van vrede, maar ook van ontwikkeling.’

‘We moeten de vrouwen in onze samenleving macht geven, anders komen we nooit vooruit. En dan heb ik het dus niet alleen over het stoppen van seksueel geweld, maar ook over onderwijs. Congolezen sturen hun meisjes niet naar school, omdat ze denken dat de jongens de toekomst zijn. Maar een land heeft een balans nodig tussen mannen en vrouwen aan de macht.’

Vrouwen stemmen op mannen

U bent een man. Zou een vrouw deze boodschap niet moeten verkondigen?

‘Als een vrouw deze boodschap brengt wordt ze gezien als een feminist – naar haar hoef je niet te luisteren. Maar als een man het zegt, zet dat mensen aan het denken. In ons ziekenhuis werken evenveel mannen als vrouwen. Ik denk dat we de boodschap vooral samen moeten brengen.’

‘Niet alleen mannen moeten trouwens overtuigd worden, ook vrouwen. 52 procent van de Congolezen is vrouw, maar ze stemmen op mannen. Waarom? Ze vertrouwen andere vrouwen niet, ze kijken op naar de mannen.’

Er is meermaals geprobeerd u van het leven te beroven. Waarom bent u in uw land zo alleen in het verkondigen van deze boodschap?

Het is lang stil. ‘Ik probeer dat ook te begrijpen,’ zegt hij uiteindelijk. ‘En ik denk dat het angst is. De angst van mannen voor de kracht van vrouwen. Mannen voelen zich bedreigd als ze vrouwen niet onderdrukken. Ze hebben hun hele leven geleerd dat dat normaal is. Dat heeft tijd nodig om te veranderen. We zijn nu nog niet met veel, maar we zullen groeien.’