De regering wil dat we gezonder leven – maar geeft de lekkernijlobby vet veel ruimte

De archeoloog van een andere, bewoonbaar gebleven planeet die over vijfhonderd jaar de mensheid in Nederland rond 2018 onderzoekt, zal over onze tijd spreken als de Tafelperiode. Het was een tijd waarin elk moeilijk vraagstuk aan een Tafel werd toevertrouwd. Zo waren er Klimaattafels, Groningse Gasschadetafels, en Schiphollawaaitafels. En in tientallen gemeentes kwamen Dialoogtafels tot stand.

Tot de hardnekkigste tafels behoorden de bijeenkomsten van mensen die het eens moesten worden over wat je moest doen tegen ongezond consumeren. Velen werden ziek en overleden op den duur door tabak, alcohol en te veel suiker, vet en zout. Dat leverde de verkopers ervan veel geld op, maar ook 20.000 tabaksdoden per jaar en miljarden aan zorgkosten.

En het was een naar gezicht. Ziekenhuizen besloten dat terminale longkankerpatiënten eerst niet meer binnen, en daarna ook niet meer buiten naast de voordeur hun laatste sigaretjes mochten roken.

De tabaksfabrikanten vonden ook dat er wat moest gebeuren. En wel aan de illegale smokkel van hun producten. Zij mochten niet meepraten aan de rooktafel, waar werd bedacht dat een pakje sigaretten een tientje moest kosten om nieuwe gebruikers te ontmoedigen. Een verdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) verbood contact tussen nicotineleveranciers en overheden. Maar ze wisten de weg in politieke en ambtelijke kringen nog prima te vinden^* en hun belangen werden in Den Haag uitstekend vertegenwoordigd door werkgevers en grootwinkelbedrijven.

De ongezondheidsepidemie móést aangepakt worden

Terug naar de zomer van 2017. Er moet iets aan die ongezondheidsepidemie worden gedaan, zeiden de mannen die een nieuw kabinetsakkoord sloten tegen elkaar. De helft van de Nederlanders heeft overgewicht; in lagere inkomensgroepen ligt het percentage nog hoger. Roken is ook een klassekwaal.

Ook eten negen op de tien mensen te weinig groente en fruit. En bestaat bijna 30 procent van het voedsel uit vlees. Het voedselpatroon van de inwoners stoot evenveel broeikasgassen uit als het verkeer. Dat kan de planeet niet aan.

Wat je daartegen moet doen, is in grote lijnen wel bekend. Verhoog de prijs van zoete drankjes, snacks met te veel zout of suiker, maak het lastiger ze te vinden, geef eerlijke informatie op de verpakking, maak gezonder eten en drinken goedkoper en zet het beter in het zicht. Beperk verder het aantal plaatsen waar je sigaretten en alcohol kunt krijgen, maak ook die producten een stuk duurder en verbied reclame voor ongezonde opties.

Het klinkt vrijer en vrolijker om te zeggen dat ieder mens zelf mag bepalen welk verzetje hij of zij kiest. We zijn toch tegen betutteling?

Maar de politieke mannen en vrouwen zijn huiverig om beslissingen te nemen. Zij zijn het onderling ook niet eens. De liberalen zijn in de meerderheid: zij willen de bedrijven de ruimte geven want daar wordt het geld verdiend, zeggen ze.

Het klinkt vrijer en vrolijker om te zeggen dat ieder mens zelf mag bepalen welk verzetje hij of zij kiest. We zijn tegen betutteling. Dat nicotine snel en grondig verslavend is en alcohol en obesitas meer kapotmaken dan je je eigen kinderen toewenst, benadrukken de mannen van VVD, D66, PVV en meestal het CDA niet.

Aan staatssecretaris Paul Blokhuis (Volksgezondheid, Welzijn en Sport, CU) zal het niet liggen. Hij gaat over gezondheid en wil ‘meters maken’, zegt hij graag. Dat bevestigen de mensen die aan een van de drie tafels zitten en bouwstenen moeten aandragen voor zijn politieke meesterproef, een nationaal Preventieakkoord. Maar Blokhuis wil ook dat zo veel mogelijk organisaties ‘zijn’ akkoord ondertekenen. Draagvlak. Dat is de bodem onder de Tafels.

De ambtenaren van Blokhuis missen kennis en ervaring

Een geduchte handicap voor de staatssecretaris is dat de meeste ambtenaren bij het ministerie van Volksgezondheid die het werk voor hem doen nog maar kort met deze onderwerpen bezig zijn. Ze missen de kennis en ervaring om sturend op te treden. Ingewerkte ambtenaren hebben elders hun heil gezocht.

Zo functioneert de Nederlandse overheid sinds de publieke taak als een bedrijf wordt gezien: ministeries doen projectmanagement, poldertafels worden junglesessies. De politiek is intussen van het probleem af.

Het Preventieakkoord dat Nederlanders aan een gezonder leven moet helpen, zou in oktober al worden gepresenteerd, maar na strategisch lekken en weerstand oppompen tegen de plannen om de verkoop van sigaretten aan banden te leggen, is de grote preventieshow uitgesteld tot 12 november. Bijna niemand krijgt z’n zin – behalve de partijen die niet veel willen. En het deel van de voorvechters van rookpreventie dat een horizon van ruim twintig jaar al een prachtig resultaat vindt.

Over ieder procentje prijsverhoging werd onderhandeld, door mensen met een totaal tegenovergestelde kijk op de dagelijkse genotszonde

Daarom werd het nog spannend de laatste weken. Over ieder procentje prijsverhoging werd onderhandeld door mensen met een totaal tegenovergestelde kijk op de dagelijkse genotszonde. Toch moeten zij compromissen bedenken voor het Preventieakkoord – een gemeenschappelijk plan om het kwaad in te dammen. Zo nodig kunnen er misschien buiten het Akkoord om nog strengere maatregelen worden vastgelegd. Daarover wordt nu koortsachtig in kleine kring nog onderhandeld.

Vooral bij de rooktafel lijkt er toch wat te gebeuren: misschien kan de accijnsverhoging op tabak iets naar voren worden gehaald. Zo komt er extra geld voor campagnes tegen roken. (Dat wil zeggen: als Financiën het goed vindt, wat voor bijna alles geldt.)

In 2020 moeten rookwaren uit het zicht zijn gehaald in supermarkten en in 2021 op andere plekken. Het aantal verkooppunten wordt verminderd, maar hoeveel er over mogen blijven blijft vaag. En zorgverzekeraars – de ongekozen poortwachters van ons zorgstelsel – zijn bereid middelen die je helpen te stoppen met roken volledig te vergoeden, zonder eigen risico. Als het niet te duur wordt.

Doel: een rookvrije generatie in 2040

Het zijn concrete maatregelen, bedoeld om een ‘rookvrije generatie’ te realiseren in 2040. Maatregelen om nútabak uit de Jumbo en de Appie te weren, of het levensgevaarlijke, verslavende gif nicotine ronduit te verbieden, zitten er niet in. Strengere normen voor de samenstelling van nog toegestane rookwaren evenmin.

Zonder medewerking van de werkgevers en de winkels krijgt Blokhuis voor zijn hele akkoord geen steun van de liberalen in de Tweede Kamer. Tegelijkertijd hebben zijn eigen ChristenUnie en de meeste tafelgenoten die op een betere volksgezondheid mikken en geen commerciële belangen dienen maar weinig zin een akkoord te tekenen dat veel bij het oude laat. Maar kleine stapjes zijn wel stapjes, mits in de goede richting.

De onderhandelingen zijn besloten en de teksten nog in bewerking. Op NPO Radio 1 temperde de staatssecretaris deze week de verwachtingen door te zeggen: ‘Het kan zijn dat we op sommige onderdelen minder ver gaan dan ik zou willen.’ Het lijkt of Blokhuis zich voor het beperkte resultaat bij de tafels ‘zoet/vet/zout’ en ‘alcohol’ wilde indekken. Vooral daar zit hij klem in de liberale omhelzing van de industriebelangen.

De gemeentelobby wil wel ruimte scheppen voor een wijntje bij de kapper, boekhandel en kaasboer. Blurring heet dit: het laten vervloeien van genres

Een onverwacht curieuze rol speelde de VNG, de vereniging die alle gemeenten in het land in Den Haag vertegenwoordigt. Die VNG is vol goede bedoelingen, voor ‘integrale aanpak’ en ‘samenwerking over de grenzen van verschillende domeinen’. Maar de gemeentelobby wil wel ruimte scheppen voor een wijntje bij de boekhandel, de kaasboer en de kapper. Blurring heet dat aan de alcoholtafel, het laten vervloeien van genres.

De VNG heeft gepleit voor een verruiming van de beschikbaarheid van alcohol, een bewezen manier om meer mensen aan de drank te krijgen en drinkers van goede voornemens af te helpen. Zie wat Wim Kieft erover zegt in De Wereld Draait Door. De gedachte schijnt te zijn dat gemeentes hopen hun centrum gezellig te houden met een borreltje bij de bloemist en de Franse bakker.

Een doe-niet-moeilijk-over-alcohol-wet

Voor het geval de staatssecretaris weerstand kan bieden aan de sireneroep van de ‘We lossen het samen wel op’-verkopers heeft VVD-Kamerlid Ziengs een wetsvoorstel ingediend om niet-moeilijk-doen-over-alcohol te verankeren. Dat wetsontwerp is al voorbij de Raad van State.

Daarmee ligt het dilemma achter het Preventieakkoord levensgroot op alle tafels. Wat is betutteling en waar begint de zorgplicht van de overheid? Mag de samenleving als geheel mensen met vaste hand ertoe bewegen zichzelf geen alcoholvergiftiging of -afhankelijkheid aan te doen? Om zichzelf niet obees te eten, met alle extra risico’s van diabetes, hartziektes en kanker van dien? Mag je roken (bijna) verbieden? Of hebben burgers de onbeperkte vrijheid hun eigen martelgang te kiezen?

Over die vragen wordt zeer verschillend gedacht. Beschermen van meerokers is een algemeen aanvaard beginsel, ook uit rookruimtes. Het aanstaande akkoord zal stappen aankondigen die ertoe kunnen leiden dat de gedroomde rookvrije generatie er in 2040 komt, omdat ze nergens meer voorbeelden ziet van roken, en al helemaal niet als ‘stoere’ activiteit.

En chipjes horen er toch bij? Liefhebbers van een kapsalon moeten niet zo negatief geframed worden

Op het gebied van ongezond eten en drinken komt er minder duidelijkheid. De dranktafel heet niet voor niets ‘problematisch alcoholgebruik’: men wil gezellig drankgebruik ongemoeid laten – ondanks de bewezen gezondheidsschade op grote schaal. En chipjes horen er toch bij? Liefhebbers van een kapsalon moeten niet zo negatief geframed worden.

Het doet denken aan het stadium waarin roken tien, twintig jaar geleden verkeerde. Toen ik rond de eeuwwisseling in de Verenigde Staten aankwam, was roken daar al een bezigheid voor paria’s, terwijl in Nederland en Frankrijk in de jaren negentig de rokers op kantoor en in het café het nog voor het zeggen hadden. Na mijn terugkeer in Nederland in 2006 was roken iets wat je buiten deed. Nu wordt het stoeproken ook steeds meer bedreigd.

De vraag is nu of de reputatie van onverstandig eten en drinken zal kantelen zonder een stevige en volgehouden duw.

Bedrijven drukken strijders voor het dagelijks genot tegen de borst

Bedrijven die groot geld verdienen aan ongezond eten en drinken drukken de vrijheidsstrijders van het dagelijks genot aan hun borst. De colabedrijven zijn een vaste partij bij Jongeren op Gezond Gewicht, het JOGG-programma. Het is een schoolvoorbeeld van commercieel polderen. Scholen laten die partijen tegen betaling automaten plaatsen waarin allerlei drankjes zitten die veel te zoet zijn. Ja, er zit ook betaalwater bij dat je net zo goed bijna gratis uit de kraan kunt drinken.

Dat de liberalen iedereen de vrijheid gunnen zichzelf klem te snacken is één ding. Maar het kost ons veel geld om verstandige dingen na te laten

Maar het is onwaarschijnlijk dat er een effectieve ‘suikertaks’ in het Preventieakkoord staat. Komt die er toch, dan is dat weer een opsteker voor de light-dranken. Het kabinet heeft in ieder geval besloten de btw op eerste levensbehoeften te verhogen van 6 naar 9 procent. Ook bij leidingwater en groente en fruit.

Dat is volkomen inconsequent. Een fout in het Regeerakkoord. Daar zou Blokhuis in het kabinet keet over moeten trappen. De ministerraad zou daar een verstandige list op moeten bedenken.

Het irrationele van de liberale meerderheid in kabinet en Kamer is dat betrokken politici in naam van een vaag vrijheidsbeginsel weigeren maatregelen te nemen die mensen gezonder maken én kosten kunnen besparen. Dat zij iedereen de vrijheid gunnen zichzelf klem te snacken of anderszins onwijs te genieten, dat is één ding. Maar het kost de samenleving veel geld om bewezen verstandige dingen na te laten.

In een recente maatschappelijke kosten-batenanalyse (mkba) van beleidsmaatregelen om alcoholgebruik te verminderen hebben academische deskundigen duidelijk vastgesteld wat helpt en welke resultaten zijn te boeken. Er is nog discussie over onderdelen maar de winst van maatregelen die vooralsnog stranden op commerciële en ideologische belangen is aanzienlijk:

• Een accijnsverhoging op alcohol van 50 procent levert in vijftig jaar tussen de 14 en 20 miljard euro op.
• Een accijnsverhoging van 200 procent levert in die zelfde periode tussen de 37 en 47 miljard euro op.
• Wanneer 10 procent van de verkooppunten van alcohol wordt gesloten, bedraagt het positieve saldo van kosten en baten na vijftig jaar 3 tot 5 miljard euro.
• Dit bedrag loopt op tot 8 tot 12 miljard euro als een kwart van de verkooppunten sluit.
• Een reclameverbod voor alcohol levert de samenleving na vijftig jaar circa 7 miljard euro op aan, onder meer, bespaarde zorgkosten, maar hierover bestaat meer onzekerheid.

Het zal al tafelend niet gebeuren. Alcohol is al overal, nu ook bij online warenhuis bol.com te bestellen. Op kinderen gerichte marketing zal niet aan banden worden gelegd. Obesitas kost medische miljarden, maar er echt wat tegen doen, stuit op verzet. Prijsmaatregelen worden handig weggeredeneerd met een beroep op het kartelverbod. De industrie onderschrijft enthousiast de doelstellingen van verstandiger eten en drinken, terwijl ze gelijktijdig effectieve maatregelen om dat te bereiken belemmert.

Niet de vervuiler, maar de burger betaalt

Het beginsel ‘de vervuiler betaalt’ wordt hier totaal genegeerd. Wie iemand schade berokkent in het maatschappelijk verkeer moet die vergoeden. Maar nu worden de verkopers van schadelijke en zelfs dodelijke genotsproducten niet eens aangesproken. Afgezien van de nicotineverpakkers mogen zij zelfs aan tafel zitten bij de staatssecretaris en hun minder vermogende gezondheidsopponenten.

Het publiek belang staat 5-0 achter tegen de machtige lobby’s van de ongezondelekkernijensector. De andere kant is geen partij: een stichting hier, een groepje activisten daar plus een enkele deskundige uit de wetenschap.

Je kan je afvragen of je de alcohol- en de vetmakers nodig hebt bij de beleidsvorming, of ze zelfs moet weren net als de tabaksfabrikanten, maar de Nederlandse regering laat de borrel- en de snackmensen lekker meevergaderen. Met als gangmaker van alle tafels een junior politicus die net een jaar staatssecretaris is.

Ministers die zich medeverantwoordelijk voelen voor de uitvoering van het hele regeerakkoord zouden Blokhuis voluit moeten steunen. Zelfs zonder idealistische motieven: een stevig alcohol-, snoep- en rookbeleid bespaart plat gezegd ook miljoenen of miljarden aan te vermijden kosten aan justitie, verkeer, zorg en verzuim.

Misschien is dit een idee: het kabinet-Rutte III heeft als grootste verdienste dat het bestaat, maar het heeft na een jaar nog niet veel meer laten zien dan het presenteren van plannen en ‘tafels’. Voluit inzetten op gezond en duurzaam leven zou een aansprekend, gemeenschappelijk thema kunnen zijn. De argumenten vóór zijn minstens zo hard als die voor massale griepvaccinatie. Wie kan ertegen zijn?

Ik zou zeggen: doen. Als de coalitiepartners in het kabinet Paul Blokhuis en zijn Preventieakkoord laten bungelen, dan gaat dit kabinet gevaarlijk lijken op een onbemande elektrische bolderkar.

Meer lezen?