Het is 23 juni 2016, 22.01 uur. De stembussen voor het Brexitreferendum zijn nog maar net gesloten. Eén minuut, om precies te zijn. In beeld van Sky News verschijnt een foto van Nigel Farage, de leider van en hét gezicht van het pro-Brexit-kamp.

Naast Farages foto staat een statement:

Later zou blijken dat hij ernaast zat. Niet Remain, maar Leave had gewonnen. Was dit een sportieve Farage, die te snel was met zijn conclusie? Of was er iets anders aan de hand?

Een reconstructie van suggereert het laatste. Het ijzersterke onderzoeksverhaal legt een wereld bloot die we zelden te zien krijgen. Een wereld waarin peilingbureaus informatie verkochten aan en ze zo hielpen miljoenen te verdienen aan het Britse pond, waarvan de koers na het referendum zou instorten. En waarin Farage mogelijk een schimmige bijrol speelde.

Boven staat:


De Amerikaanse kredietcrisis als voorbeeld

‘Heb je enig idee wat je net hebt gedaan?’ vraagt de gepensioneerde effectenhandelaar Ben Rickert, gespeeld door Brad Pitt in The Big Short. De twee jonge handelaren tegenover hem kijken onnozel terug. ‘You just bet against the American economy.’

De verfilming van bestseller laat zien hoe een kleine groep mannen een fortuin verdiende aan de Amerikaanse kredietcrisis. De truc: ze gokten erop dat de huizenmarkt zou instorten. Toen de bubbel eenmaal barstte, was het binnenharken geblazen.

Ook in de aanloop naar het Brexitreferendum werd er ‘short gegaan’ (gewed op een daling in de markt). Ditmaal draaide het niet om de huizenmarkt maar om het Britse pond.

Ga maar na: de uitslag van het referendum zou grote gevolgen kunnen hebben voor de waarde van de munt. Een winst van het Leave-kamp kon zomaar een vrije val van het pond betekenen, want een toekomstige Brexit betekent enorme onzekerheid voor de Britse economie.

Hedgefondsen zagen hun kans. Ze gokten op een daling van het pond. They bet against the British economy.

Geen roulette, maar poker

Beurshandelaren zien de macro-economie als een casino. Daarin is ‘short gaan’ geen roulette, maar poker. Geluk speelt een rol, maar informatie is belangrijk. Je eigen kaarten, de pokerface van je tegenstander, de inzet op tafel: al die gegevens helpen bij het bepalen van je strategie.

Bij het Brexitreferendum was dat net zo. De hedgefondsen gingen natuurlijk niet blind gokken op een daling van het pond. Om hun educated guess zo goed mogelijk te maken, gebruikten ze alle informatie die beschikbaar was.

Enter: de peilingbureaus. Opiniepeilingen benaderden de uitslag van het referendum en daarmee indirect de koers van het pond. Precies wat de hedgefondsen nodig hadden.

Maar als je kijkt naar de peilingen in de laatste dagen voor het referendum, snap je niet waarom hedgefondsen een Brexit verwachtten. Vijf van de zeven peilingen voorspelden dat het óf een nek-aan-nekrace zou worden óf dat het Remain-kamp zou winnen. Het Britse peilingbureau Populus gaf Remain zelfs een voorsprong van

Alleen: dit waren niet de enige peilingen. De hedgefondsen hadden ook hun eigen cijfers, die ze niet deelden met het publiek. Gekocht van diezelfde peilingbureaus die voorspelden dat de Brexit er niet zou komen.

Operatie Granaatappel

Het is intussen 22.03 uur op de dag van het referendum. Nadat het statement van Farage op Sky News is verschenen, neemt de presentator weer het woord. Naast hem is Joe Twyman aangeschoven, van het peilingbureau

‘We verwachten dat het Verenigd Koninkrijk deel zal blijven uitmaken van de Europese Unie’, zegt Twyman. Hij baseert zijn uitspraak op een peiling onder vijfduizend Britten. In beeld zien we de percentages. In: 52 procent. Out: 48 procent.

Terwijl Twyman op televisie praat, zitten drie van zijn YouGov-collega’s in het kantoor van een hedgefonds. Ze zijn daar voor een project dat ze in de wandelgangen Operatie Granaatappel noemen. YouGov peilt voor het fonds wat de uitslag zal zijn van het referendum.

De prijs die het fonds daarvoor betaalt: zo’n 1 miljoen dollar.

Waarom zou een hedgefonds zoveel betalen voor gegevens die ook op televisie verschijnen? De resultaten van de private poll waren niet anders dan die op Sky News. Bétere informatie was het dus niet. Maar dat maakte niet uit. Zolang het fonds de gegevens maar éérder had dan de rest.

Als jij als hedgefonds weet welke peiling er over een uur in het nieuws is, weet je ook welke kant de koers van een munt waarschijnlijk op zal gaan. Of de peiling nu klopt of niet

Hedgefondsen weten dat peilingen invloed hebben op de koers van het pond. Als jij weet welke peiling er over een uur in het nieuws is, weet je ook welke kant de koers waarschijnlijk op zal gaan. Of de peiling nu klopt of niet.

YouGov was geen uitzondering. Zeker vijf andere peilingbureaus werkten samen met hedgefondsen in de aanloop naar het referendum.

Soms kregen de fondsen informatie van hogere kwaliteit, waardoor ze de koers van het pond beter konden voorspellen. Soms kregen ze – zoals bij Operatie Granaatappel – een seintje over informatie die binnenkort openbaar zou worden.

Het is lastig te zeggen hoeveel geld deze samenwerkingsverbanden precies hebben opgeleverd, maar het is duidelijk dat een aantal fondsen dik verdiend heeft aan het referendum. Zo verdiende het fonds Rokos, dat samenwerkte met twee peilingbureaus, meer dan 100 miljoen dollar in één dag.

De mogelijke rol van Farage

Terug naar Nigel Farage. Zeventig minuten nadat zijn woorden op Sky News zijn verschenen – een dik uur na het sluiten van de stembureaus – legt hij weer een verklaring af.

‘Ik weet het niet, maar ik denk dat Remain net zal winnen, ja’, zegt Farage tegen het Britse persbureau ‘Het is wat we ter plaatse hebben gezien, en wat ik weet van sommige van mijn vrienden in de financiële markten, die grote peilingen hebben uitgevoerd.’

Intussen stijgt het pond verder. Bloomberg stuurt om 23.32 uur een grafiek naar zijn wereldwijde netwerk van klanten. De munt gaat zijn ‘beste week tegen de dollar sinds 2009’ tegemoet, meldt het financiële persbureau.

Als Icarus vloog het pond steil omhoog naar de zon, om niet veel later naar beneden te donderen. Want zodra bekend wordt dat Leave toch heeft gewonnen, stort het pond in. En is het kassa voor de hedgefondsen.

Het artikel van Bloomberg suggereert dat Farage – ooit zelf handelaar in grondstoffen – met zijn foutieve verklaring het pond een laatste zetje omhoog heeft gegeven. Want hij had beter kunnen weten.

Aan Bloomberg vertelde Farage dat hij de resultaten van peilingbureau Survation op de avond zelf had gezien, in ieder geval voordat zijn tweede verklaring op televisie kwam. De peiling liet zien dat zijn kamp zou winnen.

Dat is het spel

Tijdens het lezen van de reconstructie van Bloomberg moest ik steeds denken aan de mensen die de vragenlijsten hebben ingevuld voor de private polls voor de hedgefondsen. Hun was niet verteld waar de gegevens voor zouden worden gebruikt.

Waarom zouden ze hebben meegedaan? Misschien voor een boekenbon, misschien omdat ze hun mening wilden laten horen. Ik zou zelf meedoen aan zo’n peiling omdat het voelt als goed burgerschap.

Wat de motivatie ook was, ik denk niet dat ze hedgefondsen wilden helpen rijk te worden aan de instorting van hun munt en daarmee misschien wel

Alsof je als vrijwilliger meehelpt aan het bouwen van een buurthuis, dat vervolgens voor een paar miljoen wordt verkocht.

Een fortuin verdienen met de verkoop van informatie, het is het verdienmodel van de 21ste eeuw. Bedrijven als Google en Facebook zijn er gigantisch door geworden.

Maar bij hen krijg je tenminste nog iets terug als je je data deelt: een snelle zoekmachine, een sociaal platform. De deelnemers aan private pollskregen er niets voor terug.

Ik schrijf al jaren over peilingen, maar nooit heb ik geweten dat peilingbureaus op deze schaal meedoen aan de spelletjes die worden gespeeld met de economie en de democratie.

In een interview met Bloomberg ontkent Farage dat hij de markt wilde beïnvloeden met zijn uitspraken. Maar hij moet wel lachen bij het idee en lijkt er niet mee te zitten dat hij het pond omhoog had gepraat. ‘Yeah, and a good thing – a good thing.’

Om eraan toe te voegen dat de handelaren die geld verliezen niet moeten klagen. ‘Dat is het spel.’

Wil je op de hoogte blijven van mijn artikelen? Als correspondent Ontcijferen onderzoek ik de getallenwereld. In mijn wekelijkse mail houd ik je op de hoogte van wat ik schrijf, zie, hoor en lees. Een vast onderdeel: #NerdAlert, voor de getallenliefhebbers. Schrijf je in voor mijn wekelijkse mail

Meer lezen?

Zo herken je een (on)betrouwbare peiling De peilingen vliegen je om de oren. Maar hoe weet je of de resultaten te vertrouwen zijn? Dit zijn de drie belangrijkste kenmerken waarop je voortaan kunt letten als je een peiling tegenkomt en je afvraagt: deugt dit wel? Lees mijn verhaal hier terug Moeten peilingen vlak voor de verkiezingsdag verboden worden? PvdA-lijsttrekker Lodewijk Asscher moet het gebrek aan een ‘Asscher-effect’ in de peilingen verdedigen, GroenLinks-voorman Jesse Klaver wordt de ‘Jessiah’ genoemd op basis van virtuele zetels. Ik zocht uit hoe peilingen de verkiezingen beïnvloeden, en of het een goed idee is ze vlak voor de verkiezingen te verbieden. Lees mijn verhaal hier terug