Wie is toch die man waar miljoenen mensen nu voor vasten?

‘Ik ben God, of de dienaar van God, of een goddelijke geest. Maar ik kom eraan, want de wereld wankelt al op de rand van de vernietiging. En jullie zullen me spoedig zien komen met de kracht van de hemel.’

Hier is een Joodse man aan het woord, die het platteland van Galilea doortrekt en tegen niemand in het bijzonder aan het raaskallen is. Hij wordt opgevoerd in een klucht van de Griekse filosoof Celsus. 

Zulke types kwamen zo vaak voor in Palestina rond het jaar nul, dat de Romeinse elite van die tijd er geregeld de draak mee stak. In dit door de Romeinen bezette stukje land aan de Middellandse Zee hoopten de Joden vurig op bevrijding van hun overheersers. Of anders maar meteen op het einde der tijden. Alles was immers beter dan het schrikbewind van de Romeinen. Jezus van Nazareth was kortom één van de velen die met zo’n verhaal aan kwam zetten. 

Met deze vaststelling begint Reza Aslan (1972) De zeloot. Het leven van Jezus van Nazareth en de geboorte van een religie, het boek waarin hij het leven van deze ‘bouwvakker met charisma’ beschrijft. Jezus was de collega van Hezekia de roverhoofdman, Simon van Perea en een mysterieuze figuur die bekend stond als ‘de Egyptenaar.’ Allemaal hadden ze Messiaanse ambities. En stuk voor stuk werden ze door de Romeinse machthebbers terechtgesteld. 

Tijdens een recent bezoek aan Nederland licht Aslan zijn Jezusbiografie toe. ‘We zijn al die andere types vergeten, maar Jezus van Nazareth brengt nog altijd overal ter wereld miljoenen op de been. Ik wilde weten hoe dat kwam.’ 

Alle heilige huisjes omver 

Reza Aslan is een typisch Amerikaanse public intellectual die op elke vraag een pasklaar antwoord heeft. Of twee, eigenlijk, want hij begint vrijwel ieder antwoord met de mededeling dat er ten minste twee antwoorden mogelijk zijn. ‘Ik geef je het meest waarschijnlijke,’ laat hij er dan lachend op volgen. 

De Iraans-Amerikaanse bestsellerauteur is snedig, joviaal en over zo’n beetje alles ontzettend overtuigd van zijn eigen gelijk. Hij woont in Hollywood waar hij al jaren een bescheiden media-imperium onderhoudt: Aslan Media . Hij schrijft aan de lopende band blogs en boeken en maakte in de slipstream van nine eleven carrière als religiecommentator bij onder andere CNN. 

‘Jezus heeft het imago van een vredesduif, maar aan dit soort termen kun je horen dat het een scherp politiek commentator was’ 

Aslan mag zich dan als aimabel mens aan de buitenwereld presenteren: veel van zijn lezers reageren als door een wesp gestoken op zijn boeken. Dat gold voor zowel zijn bestseller over Mohammed en de ontwikkeling van de Islam als zijn nieuwste boek De zeloot. ‘De consensus onder bijbelwetenschappers is dat er eigenlijk níets te zeggen valt over de historische Jezus. Er is genoeg bewijs om te kunnen stellen dat er iemand met die naam geleefd heeft. We weten dat hij ten minste drie broers en een stel zussen moet hebben gehad. Dat is het wel zo’n beetje. Maar door de tijd waarin hij leefde grondig te bestuderen, meen ik wel een plausibel portret van Jezus gemaakt te hebben. Via zijn context leerde ik de man kennen.’

In zijn boek gaat Aslan dan ook uitgebreid in op het politieke landschap aan het begin van onze jaartelling. We leren keizers en gouverneurs kennen, die het politieke klimaat schiepen waarin Jezus rondliep. Hij voert Jezus in zijn boek op als een prototype van een populist, die in felle bewoordingen van zich afbeet. Zo noemt hij de Romeinse overheerser een ‘vos,’ en het Joodse establishment ‘addergebroed.’ Aslan: ‘Jezus heeft het imago van een vredesduif, maar aan dit soort termen kun je horen dat het een scherp politiek commentator was, die weliswaar niet opriep tot het gebruiken van geweld, maar het gebruik van een zwaard ook nooit uit heeft willen sluiten.’

Het beeld dat Aslan van Jezus schetst doet velen de haren te berge rijzen. Er blijven maar weinig heilige huisjes overeind in De zeloot.

Zijn maagdelijke geboorte? Onmiskenbaar een mythe. 

Zijn genezingen? Niet zo opvallend in een regio vol magie en rondtrekkende wonderdoeners. Al vroegen die meestal grote sommen geld en deed Jezus zijn werk gratis. 

Zijn kruisiging? Een gebruikelijke manier van Romeinen om zich van een gevaarlijke revolutionair te ontdoen.

Zijn wederopstanding? Onwaarschijnlijk, maar uit veel bronnen blijkt wel dat er rond die tijd iets bijzonders moet zijn gebeurd. 

De kerk die in Jezus’ naam gevestigd is? Een tragische vergissing van apostel Paulus, die de beweging rondom Jezus en zijn broers van zijn ziel beroofd heeft.

Een Jezusbiografie van een moslim

Enfin, het zal niemand verrassen dat een biografie als deze de nodige controverse oproept. Al was het maar omdat Aslan geen christen, maar een moslim is. Religieus rechts in de Verenigde Staten serveert hem alleen al om deze reden af. 

Gelovigen betichten hem van heiligschennis, geleerden van een gebrek aan academische prudentie. ‘Tsja, als ik daar geen last van wilde hebben had ik een ander onderwerp moeten kiezen. Religieuze mensen vliegen elkaar nu eenmaal in de haren en kleinzerigheid en afgunst horen bij het wetenschappelijke bedrijf.’

Hoewel hij overal beweert dat er twee decennia grondige studie aan de biografie vooraf zijn gegaan, menen zijn collega’s dat hij onzorgvuldig met zijn bronnen omspringt. Aslan: ‘Ik heb twee boeken in één kaft geschreven. Eén voor het grote publiek dat gewoon een goed verhaal wil lezen dat een nieuwe blik op de geschiedenis werpt. Een ander voor de academici die willen weten wat mijn bronnen zijn.’ De laatste honderd pagina’s van zijn boek bestaan uit noten. ‘Daar geef ik al mijn criticasters een weerwoord. Maar ja, dat moeten ze wel willen lezen.’

Als we de controverse over zijn boek even links laten liggen, blijft een goed verhaal over, dat het heersende beeld van Jezus in veel opzichten doet kantelen. Het maakte de biograaf, zelfverklaard moslim, zelfs tot een volgeling. ‘Niet van Jezus Christus, die religieuze leiders van hem gemaakt hebben, maar van de radicale revolutionair die hij was.’  

De maatschappelijke orde omkeren

Waarom vindt Aslan hem dan zo’n radicale revolutionair? ‘De belangrijkste reden waarom de boodschap van Jezus wél de tand des tijds doorstaan heeft en die van zoveel anderen niet, is dat – voor zover wij weten – niemand anders met zo’n verhaal kwam. Hij had het over het koninkrijk van God, waarin de eersten de laatsten zullen zijn. Het waren in Jezus’ visie de mensen in de marge die het voor het zeggen moesten krijgen. Hij was daar erg consequent in: anders dan gebruikelijk in de Joodse synagogen vroeg hij nooit een cent voor zijn wonderdiensten en toespraken. En zijn sociale leer ging ver. De bezittende klasse moest haar bezit verkopen en de opbrengst delen met wie dat nodig had. Jezus keerde zo de maatschappelijke orde om, als een echte revolutionair. Daar was hij echt de eerste in. Het was met zo’n boodschap ook geen wonder dat de machthebbers het benauwd kregen van zijn verhaal en hem uiteindelijk ombrachten.’ 

Het waren in Jezus’ visie de mensen in de marge die het voor het zeggen moesten krijgen

Maar het kan toch ook het verhaal zijn dat christenen er later van gemaakt hebben? Een pr-verhaal om armen de kerk in te krijgen? Aslan wijst deze mogelijkheid resoluut af. ‘Nee, dat kán helemaal niet. De tweede generatie christenen was dit aspect van Jezus’ leer, het belang van armoede, namelijk al snel weer vergeten. Een kleine Joodse beweging die na Jezus’ dood werd voortgezet door zijn broer Jacobus, veranderde in een Grieks-Romeinse godsdienst, en anders dan Jezus en zijn volgelingen zélf brachten deze "christenen" de boodschap niet in de praktijk.’

Zijn tijd lijkt verdacht veel op die van ons

‘Toen ik met mijn biografie van Jezus bezig was, dacht iedereen dat ik een punt wilde maken. Dat Jezus’ tijd wel erg op de onze lijkt of zo. Ik heb er bewust voor gekozen dat níet te doen. Ik wilde zo diep mogelijk in de tijd van toen duiken om meer over de historische Jezus te weten te komen. Maar de parallellen zijn zó duidelijk dat ik het niet eens hoef te benoemen. Zo is de kerk op veel plaatsen - net als de synagoge van toen - een machtig bolwerk dat is verbonden aan de staat. De ironie is dat de mensen die zich tegenwoordig tooien met Jezus’ naam, precies de mensen zijn waar Jezus zich tegen zou uitspreken.’ 

En zo zijn er meer overeenkomsten tussen de wereld waar Jezus rondliep en die van nu. Ook onze wereld is geobsedeerd met veiligheid en welvaart. We zijn allemaal Romeinen, zou je kunnen zeggen. Jezus stelt daar vertrouwen in elkaar en het delen van rijkdom tegenover.

Wie ziet Aslan eigenlijk als iemand die de leer van Jezus wél begrepen heeft? ‘De ironie is dat degene die de oorspronkelijke boodschap van Jezus het best begrepen heeft in het Vaticaan zetelt. In het centrum van de religieuze macht. Paus Franciscus heeft als Jezuïet begrepen wat de kern van de beweging rondom Jezus aan het begin van de jaartelling was. De eerste christenen noemden zich zelfs ‘de armen.’ Franciscus stelt deze leer weer in het midden van de kerk, bijvoorbeeld door een protserige Duitse bisschop de wacht aan te zeggen.’

Geef de historische Jezus een kans

Aslan was als tiener in de ban van het evangelische christendom. Later keerde hij terug naar de islam. Toch ziet hij Jezus nog altijd als een persoon die hij probeert na te volgen. ‘Veel kritische lezers verwijten mij dat er in mijn boek te weinig overblijft van de Jezus die miljoenen tot aanbidding aanzet. Ze vinden dat het mystieke karakter van Jezus in mijn versie van het verhaal verdwijnt. Maar ik vind de mythologische Jezus Christus eigenlijk veel minder aansprekend dan de rauwe, rebelse Jezus van Nazareth die ik leerde kennen door hem in zijn tijd te plaatsen.’

Vergeet niet dat het christendom nog altijd snel groeit in gebieden met grote groepen armen. Zij herkennen in hem een leraar waar ze iets mee kunnen

Je hoeft kortom niet per se de christelijke religie aan te hangen om tóch door Jezus geïnspireerd te raken. ‘Ik denk ook dat het juist zijn sociale agenda is die hem nog steeds zo geliefd maakt bij miljoenen aardbewoners. Vergeet niet dat het christendom nog altijd snel groeit in gebieden met grote groepen armen. Zij herkennen in hem een leraar waar ze iets mee kunnen. Hij was iemand die zijn tijdgenoten op een andere manier naar de werkelijkheid liet kijken en vragen liet stellen bij alles wat vanzelfsprekend is. Hij keerde de bestaande orde binnenstebuiten. Zo iemand is zó uniek, dat het helemaal niet zo gek is om er goddelijke eigenschappen in te zien. Ik geloof in Jezus zoals ik ook in Gandhi geloof. Maar als ik zou zeggen dat Gandhi net God lijkt, zou iedereen me meewarig aankijken. Toch moet je Jezus volgens mij zo zien. Ik moedig iedereen dan ook aan de historische Jezus eens een kans te geven. Hij zal je niet teleurstellen.’