Grote besluiten worden in Nederland op een achternamiddag als een voldongen feit gepresenteerd. De Staat der Nederlanden heeft in minder dan een week voor driekwart miljard euro een Om de sleutelrollen van KLM en Schiphol voor de Nederlandse economie zeker te stellen. Pats-boem.

Het geeft een goed oranje-blauw gevoel. Om meer zeggenschap te krijgen. Maar niets is geregeld, de Fransen wisten van niks. Het effect ervan moet nog blijken. Het enige dat vaststaat, is dat Rutte III heeft gekozen voor een industrie waarvan iedereen weet dat-ie drastisch schoner moet worden of moet verdwijnen. En voor verdere groei van Schiphol, want nú de verhouding met Parijs op scherp zetten en straks Air France-KLM groei verbieden, dat gebeurt natuurlijk niet.

Zeg maar dag met je ‘groenste kabinet ooit’.

Ook opvallend: nationalisme mag weer. De VU stopt met de bachelor Nederlandse literatuur, maar minister Wopke Hoekstra van Financiën struint als een oranje Lucky Luke de bar binnen en koopt de inboedel op. Welke Franse universiteit zou stoppen met Franse letteren? Nationalisme was voor ons: voetbal. Maar nu ook de doorvoer van mensen en dozen. Handel is weer overheidszaak.

35 jaar marktdogma overboord

Wat nog het meest revolutionair is: 35 jaar bestuurlijk dogma is deze week overboord gegooid. De markt is niet meer zaligmakend. De overheid als een uit z’n krachten gegroeide onbenul is vervangen door een actieve, nog net niet activistische staat. Industriepolitiek is terug.

Hoe anders was het begin deze eeuw.

Gerrit Zalm was minister van Financiën. Namens het kabinet-Balkenende II zwaaide hij KLM in 2003 hartelijk uit, zonder veel vragen te stellen. Het bedrijf was te klein om zelfstandig te blijven. De Blauwe Zwaan kwam onder de veilige vleugels van een grote Europese partner, Air France. Commerciële bedrijven horen niet in overheidshanden.

Drie jaar later botste dezelfde minister frontaal met Lodewijk Asscher, destijds wethouder van Financiën van Amsterdam. Inzet: de privatisering van Schiphol. De hoofdstad blokkeerde die als en dat was volgens Zalm ‘in strijd met het algemeen belang’. Commerciële bedrijven horen niet in overheidshanden, vond hij nog steeds. Ook al hebben ze een duidelijke publieke nutsfunctie.

‘Onverwacht’ en ‘onbegrijpelijk’

Nu, vijftien jaar later, maakt KLM ruim 1 miljard euro winst en Air France 266 miljoen. De Nederlandse staat koopt in het geheim een belang in de holding Air France-KLM dat bijna even groot is als de 14,3 procent die Frankrijk bezit. Om ‘de connectiviteit’ van Schiphol via KLM zeker te stellen en een gezonde te dienen.

Frankrijk was niet direct blij. Het was een ‘daad van agressie’. De minister van Financiën Bruno Le Maire noemde de aankoop ‘onbegrijpelijk’ en ‘onverwacht’. De Franse regering accepteert geen voldongen feiten. En Den Haag moet vooral niet denken dat er nog een zetel in de raad van commissarissen voor een Nederlander wordt vrijgemaakt. Minister Hoekstra is voor spoedoverleg naar Parijs ontboden – ‘vrijdag om acht uur ’s ochtends’ stond er pesterig bij. Melden bij de conciërge.

Een Franse twitteraar schreef vol bewondering dat KLM vier keer meer verdient dan Air France

De in officieel Parijs geuite opwinding was vooral voor binnenlands gebruik. Hoe zou in Nederland zijn gereageerd als Frankrijk zijn aandelenpakket in de vliegmaatschappij ineens had verdubbeld? Verbaasd was men wel over dit nationaal elleboogje drukken. Een Franse twitteraar schreef vol bewondering dat KLM vier keer meer verdient dan Air France, en ‘dat voor een land waar nog geen tien miljoen Friezen wonen’.

Zulk parmantig gedrag van buitenlanders zijn ze in Parijs niet gewend – zeker niet nu onder president Emmanuel Macron bedrijven iets meer aan hun lot worden overgelaten en zelfs verkoop van het Franse staatsaandeel Air France-KLM aan de orde is.

Komt dat eigenwijze Nederland, dat Frankrijk jarenlang bekritiseerde over allerlei vormen van staatsinmenging, ineens met het nationaal belang aanzetten.

De vorige keer: banken redden

De laatste keer dat we een Nederlandse minister van Financiën zo’n onverwachte persconferentie zagen houden als Hoekstra dinsdagavond deed, was tijdens de van 2008, toen verzekeraar en andere financiële instellingen werden gered. Toen stond het financiële stelsel op instorten. En nu? KLM bloeit en topman Elbers is net herbenoemd, tenzij dat in de opwinding van het moment ook niet doorgaat.

Naast de boosheid over de ‘luchtaanval’ van Nederland is er ook wel begrip in Frankrijk voor het ‘koekje van eigen deeg’

De regering is er desondanks niet gerust op dat een volwaardige toekomst van KLM en Schiphol gewaarborgd is. Na vijftien jaar zijn de toch al magere afspraken tussen Nederland en Frankrijk over volwaardige posities voor KLM en Schiphol sleets geraakt. Het machtsevenwicht was steeds verder verschoven naar de overnemer. Naast alle verontwaardiging over de ‘luchtaanval’ van Nederland is er dan ook wel begrip voor het dat Den Haag aan Parijs heeft overhandigd.

In de Nederlandse reacties overheerst een soort nationalistisch goed gevoel. Lekker puh. Zoals gebruikelijk, zonder besef van de monumentale koerswijziging die hier wordt uitgevoerd. En dát in de week waarin PostNL zonder veel commentaar solliciteerde naar de functie van monopolist op voorheen de postmarkt.

De overheid als sukkel

Sinds de (1994-2002), en eigenlijk al tijdens voorgaande kabinetten-Lubbers, was de geldende leer dat de overheid eerder het probleem was dan de oplossing, en dat ze hoogstens voorwaarden schept maar geen bedrijven bezit. In de grote privatiseringsgolf werden zo veel mogelijk staatstaken verzelfstandigd, zo mogelijk verkocht of naar de beurs gebracht.

Het publiek belang werd per definitie ’t best gediend door de markt. Die zou superieure diensten voor de beste prijs aan de burgers bieden. Bovendien zag Nederland de kansen van de Europese markt, die op tal van terreinen zou opengaan en ‘ons’ veel zou opleveren. KPN (Koninklijk PTT Nederland, taboem!) zou een Europese telefoniespeler van formaat worden. Duitsland, Frankrijk, Amerika, here we come.

De mee-geprivatiseerde Posterijen kochten een wereldwijde pakjesfirma uit Australië en zouden óók een mondiale speler worden. We zouden de Britten weleens laten zien hoe je brieven efficiënt rondbrengt.

Hinderlijk alleen dat de Fransen en de Duitsers niet echt meededen en hun postbodes beschermden. Die hadden wij juist ontslagen en vervangen door goedkope studenten en mensen die met een paar uur betaald werk per dag al tevreden moesten zijn. Voor de uitvinding van wegwerpbanen hadden we Deliveroo niet nodig. Na een tijdje hadden we zoveel concurrentie losgemaakt dat je soms wel drie bezorgers op een dag in de straat zag. Al kwam jouw post steeds vaker wat later.

Splitsen en verkopen

In diezelfde open-markten-roes besloot Nederland de energiebedrijven te splitsen in leidingbedrijven en leveranciers van gas, elektriciteit en warmte. We liepen voorop in Europa en zouden laten zien hoe een klein land de markten verovert. Nuon en Essent werden voor recordbedragen aan buitenlandse concurrenten verkocht, waarmee Nederland de kans liet lopen vroegtijdig via z’n energiebedrijven duurzaamheid te bevorderen.

Niemand dacht over de geopolitiek van de energietoevoer. Nog steeds niet: de Groningse gasrotonde wil graag hoofdverdeler zijn van al dat Russische gas dat Poetin greep geeft op

Niemand dacht over de geopolitiek van de energietoevoer. Nog steeds niet

Energiebedrijf Eneco verzette zich tegen de (door niemand in Europa gevolgde) opsplitsing en wilde met zijn publieke eigenaren (Rotterdam, Den Haag en 42 kleinere gemeentes) een groene koers volgen. De inmiddels gevallen wethouder Adriaan Visser (D66) van Rotterdam volgde het marktdogma en zag kans de verkoop erdoor te drukken, die binnen afzienbare tijd wordt afgerond. Shell, dat groen hoopt te worden, is een van de gegadigden.

In dezelfde ‘we gaan de wereldmarkt op’-droom kocht Tennet, het staatsbedrijf dat de hoogspanningskabels exploiteert, zich voor miljarden in Duitsland in. En won de NS in het Verenigd Koninkrijk grote spoor- en busconcessies. Onder de naam Abellio is de NS in het VK groter dan in Nederland. Schiphol exploiteert Terminal 4 op het John F. Kennedy International Airport in New York en het vliegveld van Brisbane in Australië.

Waarom runt Schiphol het vliegveld van Brisbane?

Waartoe zijn al deze staatsbedrijven in het buitenland commercieel actief, waarbij ze aanzienlijke financiële risico’s lopen? Ambtenaar in Nederland, cowboy over de grens? Tijd om daar eindelijk eens het debat over te beginnen, nu het nationaal belang opeens weer benoemd mag worden. Wat heeft de NS-reiziger aan in Schotland?

Dat debat dient zich toch aan nu PostNL met rugdekking van een Kamermeerderheid en de cirkel rond is bij de vermarkting van de posterijen. De neemt zijn tijd om tot een oordeel te komen over deze voorgenomen fusie.

Het is fascinerend om te volgen of de ACM een redenering kan verzinnen om een beursgenoteerd monopolie goed te keuren.

Als de ACM dan toch uit het holletje van concurrentie-voor-alles klautert, kan misschien per direct het samenwerkingsverbod van huisartsen en andere zorgverleners worden beëindigd. Maar als de ACM de draai niet aandurft, rekent PostNL op de staatssecretaris van Economische Zaken om de fusie alsnog goed te keuren. Om zo de postbezorging in het hele land te redden.

Maar dan wordt de vraag na deze week actueel of de staat de Post geheel of gedeeltelijk moet terugkopen. Of wacht Hoekstra daarmee tot een minder vertrouwde buitenlandse bieder aan de poort rammelt? Zoals gebeurde bij KPN, AkzoNobel en Unilever, waar respectievelijk de Mexicaanse zakenman en voedselreus zich meldden als kapers op de kust.

In die gevallen volstond voor de overheid tijdrekken, hinderen of stichtingen in stelling brengen. Voor Unilever werd ook de afschaffing van de dividendbelasting bedacht waardoor de schatkist per jaar drie keer zoveel inkomsten zou mislopen als de KLM-aandelenkoop van deze week kost.

Actief aandeelhouderschap is daar nu als instrument bij gekomen.

Laissez-faire-beleid behoort tot het verleden

De over het algemeen positieve reacties illustreren dat het publiek belang terug is van weggeweest. Dat is een stille triomf voor de parlementaire onderzoekscommissie uit de Eerste Kamer die in 2012 een door de Tweede Kamer genegeerd publiceerde dat liet zien hoe de weinig doordachte golf van privatiseringen en verzelfstandigingen de Nederlandse overheid in aanzienlijke ontreddering had achtergelaten.

Voorzitter van die commissie was senator Roel Kuiper (ChristenUnie). Hij herinnert er desgevraagd aan dat de huidige minister van Financiën Wopke Hoekstra destijds lid was van de Eerste Kamer. Waarschijnlijk heeft hij goed opgelet tijdens de behandeling van dit rapport.

Kuiper wijst erop hoe groot de gebeurtenis van deze week is: ‘Deze stap weerspiegelt een ander klimaat van denken over de rol van overheden bij bedrijven en diensten die grote nationale belangen vertegenwoordigen. Het breekt nadrukkelijk met het laissez-faire-beleid van het verleden: eigenaarschap als manier om te sturen, naast wet- en regelgeving, is terug in het repertoire’, was zijn commentaar.

‘Nederland keert terug op eigen schreden als het gaat om gidsland te zijn bij Europese marktwerking’

‘We zijn gelukkig de naïviteit voorbij die ons handelen een fase eerder kenmerkte’, zei hij, doelend op de jaren 1990-2002. ‘Niet alleen omdat we veel zeggenschap en invloed hebben zien wegvloeien, maar ook omdat andere overheden op het continent hun nationale belangen zijn blijven beschermen. Nederland keert terug op eigen schreden als het gaat om gidsland te zijn bij Europese marktwerking en is daar inmiddels veel behoedzamer in geworden.’

Die grotere nationale waakzaamheid is er volgens Kuiper ook al bij de onderhandelingen in Europa over de openstelling van in Europa waarbij nadrukkelijker wordt gelet op de positie van NS als nationale vervoerder.

Hij steunt ook een fusie van PostNL en Sandd: ‘Van het destijds aangevoerde argument dat de "consument" zou profiteren van concurrentie op de postmarkt is niets waar gebleken. Tarieven zijn gestegen en de bezorgzekerheid laat te wensen over.’

En nu? Eneco toch maar houden? En ABN Amro?

De Nederlandse regering heeft zichzelf flink wat huiswerk gegeven. De betrekkingen met Frankrijk zullen nazorg vergen en de positie van KLM kan zomaar verslechteren als Air France-KLM-baas Ben Smith van het Franse sentiment gebruikmaakt om de herbenoeming van Pieter Elbers als KLM-directeur te blokkeren – of anderszins de touwtjes strakker aantrekt en KLM degradeert tot vakantievlieger.

Het is duidelijk dat de hernieuwde focus op Nederlands nationaal en publiek belang verder uitgedacht moet worden. Wellicht wordt dan de mythe doorbroken dat een publieke dienst per definitie minder efficiënt is. En kan eindelijk met koele blik worden vastgesteld waar sprake is van echte en nuttige marktwerking, en vooral waar niet.

Hoofdvraag de komende maanden is: hoe dit alles te rijmen met de noodzaak tot een helder en doelmatig klimaatbeleid? Eneco toch maar in publieke handen houden? Maar ook: wat als andere geprivatiseerde diensten met een publieke functie worden belaagd door minder ideale danspartners? Dat kan zomaar gebeuren bij KPN, PostNL of ABN AMRO als daar een meerderheid van de aandelen naar de beurs is gebracht? Moet de Volksbank toch als publieke bank de markt scherp gaan houden?

De opheffing van de dividendbelasting om Unilever te paaien was niet uit te leggen en strijdig met staand beleid. Air France-KLM betekent dat het beleid is gewijzigd. Nu de uitwerking nog.

Meer lezen?

Den Haag bestuurt het land alsof het een bedrijf is. En de democratie heeft het nakijken Politiek Den Haag bestuurt het land alsof het een bedrijf is. Daardoor heeft het landsbestuur zijn eigen functie uitgehold, evenals de democratie in Nederland. Het is dan ook hoog tijd voor goede ideeën om de democratie te democratiseren. Vrijdagmiddag gaf ik daar in de Tweede Kamer een lezing over, nu kunnen jullie hem hier ook lezen. Lees het verhaal van Marc hier terug Wat is belangrijker, duur of duurzaam? Wie om het klimaat geeft, verkoopt Eneco niet Beste raadsleden van Den Haag, Rotterdam en 51 andere gemeentes. U heeft met uw aandeel in Eneco de historische kans zich gericht in te zetten voor de omslag naar schone energie. Waarom zou u die kans laten lopen? Lees het verhaal van Marc hier terug