In deze documentaire vraagt een ex-neonazi zich af: is een extremistisch verleden te vergeven?

Het is een opmerkelijke scène. Een gewelddadige links-extremist en gewelddadige rechts-extremist zitten samen in de auto en rijden door de drukke straten van Kopenhagen. De links-extremist vertelt hoe hij met vrienden in de jaren negentig neonazi’s opspoorde en met een tang hun gezicht kapotsloeg.

De rechts-extremist vertelt dat ze de nodige klappen heeft uitgedeeld, maar ook dat ze een aantal keren zelf flink heeft moeten incasseren. Een van de daders leek erg op de man die nu naast haar zit. Ze is ontdaan en moet huilen. De links-extremist legt troostend zijn hand op haar schouder.

Ze vertegenwoordigen werelden die mijlenver uit elkaar lijken te liggen, maar overbruggen die in een halve meter met een simpel gebaar van compassie en vergeving. Ze kunnen dit doen, omdat ze allebei tot inkeer zijn gekomen. Ze zijn hun extremistische milieus ontvlucht. En ze kunnen dit doen omdat ze beseffen dat hun werelden meer op elkaar lijken dan ze altijd dachten.

Een documentaire na twintig jaar schaamte

De rechts-extremist, of liever gezegd, voormalige extremist, is Karen Winther, de Noorse maker van de documentaire Exit: Leaving Extremism Behind. In de jaren negentig raakte ze als tiener betrokken bij een neonazigroep in Noorwegen, maar wist daar met veel moeite uit te stappen. Twintig jaar later is de schaamte over wie ze was en wat ze heeft gedaan nog steeds groot.

De documentairemaker laat zien dat deze extremisten verrassend overeenkomstige verhalen vertellen

Daarom deze documentaire, die deze week op filmfestival Movies that Matter draait. Winther reist Europa en de VS af om te spreken met extremisten die tot inkeer zijn gekomen, van rechts tot links en islamitisch. Het is een fascinerende documentaire die eng actueel is.

Winther laat zien dat deze extremisten verrassend overeenkomstige verhalen vertellen, ondanks de radicaal verschillende politieke of levensbeschouwelijke opvattingen. Ik zal daar niet te veel over loslaten, want dan bederf ik de kijkervaring.

Staande blijven op een glibberig pad

Het is een glibberig pad waar Exit zich op begeeft. Als je extremisten menselijk afschildert, krijg je al snel het verwijt ze, nou ja, te vermenselijken en een podium te bieden voor hun ideeën. Twee jaar geleden kreeg The New York Times forse kritiek dat de krant een white supremacist te uitgebreid en te menselijk portretteerde.^* De Volkskrant kwam onlangs onder vuur te liggen vanwege een profiel^* van Géza Hegedüs, de oud-lijsttrekker van de PVV in Rotterdam.

Hoewel ik een deel van die kritiek begrijp, gaat die voorbij een belangrijk gegeven: die extremisten zijn ook gewoon mensen, je kunt extremisme alleen begrijpen (en bestrijden) als je weet wat mensen beweegt.

Ik denk dat Winther zich goed staande houdt op dit glibberige pad. Net als je sympathie voor een van de sprekers begint te voelen, krijg je een stomp in je gezicht als diezelfde spreker vertelt over wat hij of zij, soms in volle overtuiging, heeft gedaan.

Uiteindelijk gaat deze documentaire dan ook om vergeving. Vergeving van de maatschappij en slachtoffers die niet zo makkelijk kunnen vergeten. Maar ook vergeving van de extremisten zelf, voor hun eigen daden, zodat ze verder kunnen. Beide blijken, zo laat Exit zien, extreem moeilijk.

Waar komt dat extremisme dan vandaan?

In het licht van deze documentaire kan ik deze fraaie podcast aanraden. In The Ezra Klein Show van Vox houdt ook documentairemaakster Deeyah Khan een pleidooi om ons meer te verdiepen in de persoonlijkheid en beweegredenen van extremisten.

Zij heeft twee documentaires hierover gemaakt.

De eerste is Jihad: A Story of the Others. In deze documentaire,^* die helaas niet online te zien is, spreekt ze met geradicaliseerde en gederadicaliseerde moslims. Khan, die een Pakistaanse achtergrond heeft, volgt een aantal van hen in de Britse jihadibeweging. Ze leggen haar uit waarom ze zich aangetrokken voelden tot deze radicale beweging, hoe ze er uiteindelijk uit zijn gekomen en hoe hun leven erdoor is verwoest.

Khan gaat niet inhoudelijk in discussie, maar probeert een persoonlijke connectie te maken met de extremisten die ze volgt

De tweede, White Right: Meeting the Enemy, is wel te zien bij NPO Plus.^* Hierin gaat Khan in gesprek met rechts-extremisten. Het verhaal begint bij de uit de hand gelopen demonstratie in Charlottesville, Virginia in 2017, waarbij een linkse activist werd gedood. Het interessante is dat Khan niet inhoudelijk met deze extremisten in discussie gaat, maar een persoonlijke connectie probeert te maken.

In een memorabele scène spreekt ze een extremist die in Florida antisemitische flyers in een Joodse buurt gaat verspreiden. Khan vraagt hem daarvan af te zien: de actie zal veel mensen kwetsen en angst aanjagen. Gaandeweg zie je de twijfel bij de extremist toenemen, maar hij durft niet meer terug, lijkt het wel.

Beluister vooraf of na afloop dan nog wel even de podcast,^* het gesprek gaat over hoe deze documentaires tot stand zijn gekomen, maar ook wat Khan door de jaren heen over extremisme heeft geleerd. Belangrijkste les: rechts, of islamitisch, ze lijken allemaal op elkaar.

Lees ook: