Dit zijn de winnaars van globalisering: belastingontduikers en mensensmokkelaars

In het chique Harley Street in hartje Londen staat op nummer 29 een bijzonder kantoorpand.^* Hierin huist officieel het bedrijf Astute Partners Ltd. van Viktor Janoekovitsj, de oud-president van Oekraïne die in 2014 zijn land ontvluchtte. Dit bedrijf beheerde zijn bij elkaar geroofde vastgoedimperium, waaronder het presidentiële optrekje op landgoed Mezjgiria, dat tegenwoordig dienst doet als corruptiemuseum (4,5 ster op Tripadvisor).^*

Astute Partners Ltd. is slechts een van de meer dan tweeduizend bedrijven die op dit Londense adres staan ingeschreven. De echte ingezetene van Harley Street 29 is namelijk Formations House, een bedrijf dat bedrijven maakt. Voor 100.000 pond kun je bijvoorbeeld het bedrijf Sex Ltd. kopen, inclusief bestuurders en bankrekeningen. Maar simpele bedrijfjes, althans de hele juridische constructie ervan, gaan ook al weg voor 95 pond. Volgens de eigen website heeft Formations House al meer dan 10 miljoen bedrijven opgezet en verkocht.

De ruim tweeduizend bedrijven die op het adres staan ingeschreven, betalen extra om gebruik te kunnen maken van dat postadres en een telefonist en om verder onvindbaar te zijn. De meeste bedrijven zijn namelijk opgezet om de eigenaars te verbergen. Niet voor niets duikt Harley Street 29 wereldwijd op in allerlei fraudezaken en is het adres bekend bij menig belastinginspecteur. Oplichters pronken graag met een statig kantoor in een rijke Londense wijk om betrouwbaar over te komen.

Harley Street 29 is een van de vele raderen in de wereldwijde belastingontwijking- en witwasmachine die de Britse journalist Oliver Bullough stukje bij beetje onthult in zijn boek Moneyland: The Inside Story of the Crooks and Kleptocrats Who Rule the World. Als je het boek uit hebt, heb je misschien wel zin in een lekkere proletarische revolutie, maar je kunt er ook moedeloos van worden.

De mondiale machine die Moneyland heet

Bullough doet hoofdstuk na hoofdstuk uit de doeken hoe de wereldwijde infrastructuur van belastingontwijking eruitziet. Hij legt het hele systeem bloot van creatieve handelaars, consultants die niet te veel vragen stellen, advocaten die creatieve financiële constructies opzetten, trustfondsmanagers die geld uit de handen van belastingdiensten weten te houden en schijnbedrijven die de rijken der aarde afschermen van nieuwsgierige blikken. Hij vertelt dat landen paspoorten verkopen aan vermogende buitenlanders, die daarmee uit handen kunnen blijven van belastingdiensten en justitie in hun eigen land.

Deze machinerie waar een ontzagwekkende hoeveelheid geld doorheen wordt gepompt, noemt Bullough ‘Moneyland’, een land voor superrijken en superschurken, waar de gewone sterveling buiten wordt gehouden.

Hij wordt gewoon weggelachen door ambtenaren en politici. Alsof ze journalisten antwoording verschuldigd zijn

Bullough leidt ons als een gevatte gids rond in dit Moneyland en neemt ons mee langs de belangrijkste bezienswaardigheden. Op Saint Kitts en Nevis (55.000 inwoners) probeert hij van de overheid te achterhalen waarom het eilandstaatje zo vaak opduikt in fraudeonderzoeken in de Verenigde Staten en Europa. Hij wordt gewoon weggelachen door ambtenaren en politici. Alsof ze journalisten antwoording verschuldigd zijn. Doe niet zo mal.

Op het dichter bij huis gelegen eiland Jersey, een van de Kanaaleilanden voor de kust van Normandië, spreekt hij een politiecommissaris die keer op keer wordt gedwarsboomd door zijn politieke bazen als hij zich te veel roert in gevoelige belasting- en fraudezaken.

En hij laat zien hoe Londense advocaten met de dreiging van rechtszaken zorgen dat onderzoeken naar belastingontduiking en -ontwijking in de kiem worden gesmoord. Door een paar mazen in de wet, kunnen kleptocraten Britse rechters inzetten om de strenge smaadwetgeving van het Verenigd Koninkrijk wereldwijd van toepassing te laten zijn.

De beste passages van het boek vinden plaats in Oekraïne, als Bullough laat zien hoe dat land wordt leeggeroofd. Zelfs de ziekenhuizen zijn niet veilig. Medicijnen en medische apparatuur worden voor veel te hoge prijzen ingekocht, dokters eisen een flinke eigen contante bijdrage voor behandelingen en agenten, die deze endemische corruptie proberen te bestrijden, worden van hogerhand tegengewerkt of ontslagen. Alle buit wordt zonder enig probleem in Moneyland verborgen, royaal geholpen door Europese en Amerikaanse advocaten en consultants.

Inmiddels zijn ook de Verenigde Staten een belastingparadijs

Er lijkt maar weinig tegen te doen. Een nieuw inzicht voor mij was de constatering dat de Verenigde Staten inmiddels een belastingparadijs zijn geworden. Enkele jaren geleden werden belastinghavens als Zwitserland, Jersey en andere eilandstaatjes aangepakt. Veel landen spraken, onder druk van de VS en allerlei belastingschandalen, af om informatie over klanten te delen. Het enige land dat echter geen informatieverplichting heeft is Amerika.

In verschillende Amerikaanse staten, zoals Nevada, maar ook South Dakota, is inmiddels een bloeiende handel in trustfondsen ontstaan. Als je veel geld of bezit hebt, plaats dat dan in een trust, zet die op naam van een bedrijf waarvan de eigenaar weer een ander bedrijf is, waarvan de eigenaar weer een ander bedrijf is, en ga zo maar door... en je hoeft geen belasting meer te betalen. Je hebt immers geen bezit meer. Ook handig als je gaat scheiden en geen alimentatie wilt ophoesten.

Die nieuwe trusthandel maakt van Moneyland somber leeswerk. Die infrastructuur van fraude en ontwijking lijkt onuitroeibaar. De gewillige dienstverleners vinden iedere keer wel weer mazen in nationale wetgeving die benut kunnen worden. Of de dienstverleners zorgen er gewoon voor dat die mazen ontstaan door een agressieve lobby of door omkoping.

Die infrastructuur faciliteert een kaste van mondiale superrijken, vaak kleptocraten die simpelweg neerstrijken, lijfelijk, dan wel juridisch, daar waar hun geld en bezit het veiligst is.

Een andere mondiale migratie

Het lijkt dan ook vreemd om in dit stuk ook een ander boek te bespreken, over de smokkel van arme gelukszoekers en onfortuinlijke vluchtelingen. Migrant, Refugee, Smuggler, Saviour van journalisten Peter Tinti en Tuesday Reitano gaat echter over een andere onuitroeibare grensoverschrijdende infrastructuur: die van mensensmokkelaars. Laat je niet misleiden door de slechte titel, het is een geweldig boek.

Er is geen gebrek aan aandacht voor migratie naar Europa, maar wat het boek van Tinti en Reitano sterk maakt, is dat ze kijken naar de rol van smokkelaars die onontbeerlijk zijn voor het migratieproces. Vrijwel alle migranten en vluchtelingen die naar Europa komen, maken gebruik van smokkelaars. Het is daarom belangrijk te weten wie dat zijn en hoe ze werken.

Net als Moneyland is ook dit een reisboek, maar dan eentje dat niet de rijke knooppunten van het mondiale kapitaal aandoet, maar de knooppunten van de mondiale arbeidsmigratie en vluchtroutes.

Tinti en Reitano laten zien dat die smokkelroutes al eeuwenoud, zeer flexibel en praktisch onuitroeibaar zijn

Europa probeert met financiële en militaire steun die smokkelroutes door te snijden, bijvoorbeeld in het straatarme land Niger vanwaar veel West-Afrikanen de Sahara oversteken naar betere oorden. Tinti en Reitano laten zien dat die routes al eeuwenoud zijn en dat de lokale omstandigheden – corruptie, geweld, continue dreiging van opstanden, etnische spanningen, tradities van nomadische volken – ervoor zorgen dat die routes zeer flexibel en praktisch onuitroeibaar zijn.

Migranten en vluchtelingen maken vaak simpelweg gebruik van de smokkelroutes en -diensten die er al zijn. Onder de Libische dictator Moammar Khadafi waren levensmiddelen en olie zwaar gesubsidieerd. Die goederen werden de Sahara over gesmokkeld naar het zuiden. Op de terugweg namen de smokkelaars vaak migranten of sluikhandel mee. De laatste jaren zijn het er simpelweg meer geworden, maar de basale infrastructuur bestond dus al lang.

Smokkelaars zijn vaak gewoon dienstverleners

Het belangrijkste inzicht van Migrant, Refugee, Smuggler, Saviour is dat smokkelaars vaak onnodig worden gecriminaliseerd. Dat we teveel in morele termen over ze spreken. Tinti en Reitano portretteren de smokkelaar dan ook niet als een slechterik of crimineel. In veel gevallen zijn het gewone dienstverleners die zich vaak ook zorgen maken om hun reputatie en erop gebrand zijn tevreden klanten af te leveren. En sommigen, bijvoorbeeld in Syrië, handelen uit een moreel plichtsbesef.

Op sommige smokkelroutes wordt bijvoorbeeld gebruikgemaakt van no cure, no pay. Geld voor de oversteek (van de Sahara, of de Middellandse Zee) wordt bij een vertrouwde derde partij gestald. Als de oversteek is geslaagd, wordt de smokkelaar betaald. Ook zijn smokkelaars afhankelijk van mond-tot-mond­re­cla­me. Als er slechte verhalen rondgaan, betekent dat vaak gewoonweg: minder werk.

Het gaat pas echt mis, zien Tinti en Reitano, als er van staatswege hard tegen smokkelaars wordt opgetreden, of als het gevaarlijk wordt, zoals in Libië. Dan worden de relatief nette dienstverleners uit de markt gedrukt omdat ze de risico’s niet kunnen dragen en nemen maffia of milities de smokkel over. We kennen de verhalen over misbruik, afpersing, verkrachting, slavernij, moord en nalatigheid die tot verdrinking leidt.

De harde hand werkt averechts

Een van de opvallende bevindingen van het boek is dat de strenge maatregelen op de Middellandse Zee, waar een aantal landen vanaf 2016 met militaire schepen smokkelaars probeerden te onderscheppen, averechts werken. Smokkelaars vonden het namelijk wel handig. Voorheen moesten ze met zeewaardige boten migranten en vluchtelingen helemaal tot op het vasteland afleveren. Nu werden die in alles wat varen kon richting de marineschepen gestuurd. Die zouden de migranten wel redden, wat natuurlijk vaak misging.

De schrijvers laten door middel van uitgebreid onderzoek en reportages kraakhelder zien dat die smokkelnetwerken niet uit te roeien zijn. Dat zolang er een drive bestaat uit Afrika, het Midden-Oosten en Azië om armoede en ellende te ontvluchten er altijd een grote informele economie bestaat die gelukszoekers en pechvogels helpt om rijkere en veiliger oorden te vinden. Hoe meer repressie, hoe harder en ontwrichtender deze migratiemachine wordt. De maffia en corrupte politici varen daar wel bij (en zij worden weer geholpen door de dienstverleners van Moneyland om hun verdiensten veilig te stellen).

Hoewel ze er zelf grote morele problemen mee hebben, pleiten Tinti en Reitano voor meer deals zoals die tussen de Europese Unie en Turkije

Hoewel ze er zelf grote morele problemen mee hebben, pleiten Tinti en Reitano voor meer deals zoals die tussen de Europese Unie en Turkije. Migranten die Europa op illegale wijze zijn binnengekomen, worden teruggestuurd naar Turkije en kunnen het daar op legale wijze nog eens proberen.

Er is van alles mis met deze deal en hoe die wordt uitgevoerd, maar de gedachte erachter is op zich goed, zeggen de auteurs: migranten en vluchtelingen moeten een legale manier zien te krijgen om al dan niet tijdelijk naar Europa te komen. Europa heeft ze nodig vanwege de vergrijzing van de bevolking. De migranten en vluchtelingen hebben het werk nodig. En als de repressie wegvalt, wordt het hele migratieproces ook een stuk veiliger. De auteurs zien echter ook in dat zo’n gereguleerd proces voorlopig politiek niet haalbaar is.

Wat kleptocraten en smokkelaars gemeen hebben

Het fraaie van deze twee boeken is dat ze twee kanten zijn van dezelfde medaille. Het ene gaat over puissant rijke kleptocraten, die geholpen worden door een geöliede machine van westerse juristen, consultants en politici om hun kapitaal veilig te stellen. Het andere gaat over de, nou ja, verworpenen der aarde, die eveneens een infrastructuur nodig hebben om ellende te ontvluchten en een betere toekomst te bouwen. Beiden zijn het product van globalisering, van de mondiale vlucht van kapitaal, goederen en arbeid die zich weinig gelegen laat aan landsgrenzen en nationale politiek.

Het wrange is natuurlijk dat de eerste infrastructuur, die van Moneyland, door velen wordt geprezen. Veel landen, waaronder Nederland, zijn maar wat blij dat ze een graantje van het kapitaal dat langs hun grenzen vloeit kunnen meepikken. En dat de infrastructuur van de smokkelaars, die, in zijn dienstverlenende vorm, wordt gecriminaliseerd en al dan niet met geweld wordt bestreden.

Voor beide problemen – kleptocratie en migratie – zijn er geen simpele oplossingen. Deze boeken helpen wel om er veel beter over na te denken en te praten.

Moneyland: The Inside Story of the Crooks and Kleptocrats Who Rule the World, Oliver Bullough (september 2018).

Migrant, Refugee, Smuggler, Saviour, Peter Tinti en Tuesday Reitano (september 2016).