Vlak voordat ze op het vliegtuig stapt naar Kaapstad, Zuid-Afrika, typt de Amerikaanse pr-medewerker Justine Sacco een bericht voor haar tweehonderd volgers op Twitter. ‘Ga naar Afrika. Hoop dat ik geen AIDS krijg! Grapje. Ik ben wit!’ Dan zet ze haar telefoon uit voor de vlucht.

Als ze acht uur later landt, is haar naam wereldwijd trending topic. Ze is miljoenen keren gegoogled. Op het vliegveld in Kaapstad staan wildvreemden haar filmend op te wachten. Ze is haar baan kwijt. De rest van haar verblijf in Kaapstad brengt ze in paniek door op haar hotelkamer.

Wat is er gebeurd? Een van haar volgers mailde de aids-tweet naar een journalist van Buzzfeed. Die sprak er schande van op zijn eigen, door duizenden gevolgde, Twitterpagina. Daarna was er geen houden meer aan – binnen een paar uur sprongen honderdduizenden twitteraars die haar tweet belachelijk, smerig of racistisch noemden, bovenop het verhaal. Sommigen gingen persoonlijke informatie over Sacco posten, of spraken haar werkgever erop aan.

Al snel bedacht iemand de hashtag #hasjustinelandedyet. Dat Sacco niet wist hoezeer haar tweet was ontploft omdat ze in het vliegtuig geen internet had, zorgde ervoor dat honderdduizenden twitteraars wereldwijd geamuseerd zaten te wachten tot ze daar achter zou komen.

Prominente twitteraars met miljoenen volgers deden ook mee, zoals actrice Kerry Washington ‘Olivia Pope: "GURL, u on ya own with this one" #hasjustinelandedyet LOL’. En vliegmaatschappij Gogo: ‘Next time you plan to tweet something stupid before you take off, make sure you are getting on a @Gogo flight! CC: @JustineSacco’.

Toen Sacco haar telefoon weer aanzette in Kaapstad, had ze ontelbaar veel gemiste oproepen. Haar beste vriendin had ge-sms’t: ‘Bel me. Nu. Je bent wereldwijd trending op Twitter.’

Eén grap en je kunt alles verliezen

De affaire is een van de vele krankzinnige voorbeelden in So You’ve Been Publicly Shamed van journalist en schrijver Jon Ronson, die Sacco uitgebreid sprak. Hij onderzoekt in zijn boek het nieuwe shamen: mensen, beroemd en onbekend, die in het openbaar aan de schandpaal worden genageld op online platforms als Twitter en Reddit.

Sacco maakte een grap en verloor alles. Een misplaatste, slecht uitgevoerde grap? Zeker. Maar wél een grap. Ronson is de eerste en enige journalist met wie Sacco praat over wat er gebeurd is. Ze vertelt hem wat haar intentie was: duidelijk maken hoe belachelijk het is dat aids de zwarte bevolking van Zuid-Afrika zo disproportioneel treft – en hoe blasé Amerikanen volgens haar over het algemeen zijn over deze ongelijkheid.

‘Alleen een gek zou m’n tweet letterlijk nemen en denken dat witte mensen geen aids kunnen krijgen’

‘Alleen een gek zou die tweet letterlijk nemen. Alleen een gek zou denken dat witte mensen geen aids kunnen krijgen. Maar helaas ben ik geen personage in South Park en geen cabaretier. Ik had niet op zo’n publieke manier, zo politiek incorrect, commentaar moeten leveren, want dat komt niet over.’

Wat je ook vindt van Sacco’s grap, geslaagd of misplaatst: hoeveel mag een domme fout iemand kosten? Is een lompe tweet reden voor ontslag? Voor intimidatie? Daarbij: wat op internet staat, is er voor altijd – Sacco zal de tweet nooit meer van zich kunnen afschudden.

Twitter werd een vrijplaats om mensen met de grond gelijk te maken

Het boek van Ronson zet je aan het denken over hoe ophef ontstaat en doorwerkt, nu de drempel om anderen publiekelijk ter verantwoording te roepen of te bekritiseren zo laag is geworden. En het houdt je als lezer een spiegel voor. Want vind je het zelf stiekem ook geen topvermaak om iemand wiens mening je niet aanstaat ten onder te zien gaan?

Ja, meent Ronson, Twitter leek aanvankelijk een mooie manier om de macht te controleren, om direct te communiceren met anderszins onbereikbare figuren; politici, beroemdheden. Maar intussen is het platform verworden tot een vrijplaats om elke gebruiker die iets lulligs zegt, of het simpelweg niet met je eens is, volledig met de grond gelijk te maken. Dat is, immers, hun verdiende loon, toch? Ze kiezen er toch zelf voor in het openbaar te posten?

Ik hoef maar een blik te werpen op mijn eigen Twitterfeed om de bloeddorst te herkennen. Elke kans om anderen te pakken op hun woorden wordt gretig aangegrepen, niet zelden door journalisten. Kromme formuleringen kunnen makkelijk worden weggezet als walgelijke denkbeelden, als je maar een beetje creatief bent.

Ronson reist in zijn boek langs allerlei figuren die het mikpunt waren van spot, maar spreekt ook mensen die zijdelings in de storm verzeild raakten; familie, vrienden, werkgevers. Het meest uitgebreid gaat hij in op het verhaal van Jonah Lehrer, een populaire wetenschapsjournalist en schrijver die zijn halve oeuvre uit zijn duim gezogen had, en de lokale journalist met gewetenswroeging die dat onthulde.

In zijn vertelling van hun verhaal schetst Ronson grijstinten waarvan je hoopt dat iedereen ze gaat zien, de volgende keer dat ze op het punt staan anderen te veroordelen.

Waarom blijven de shamers altijd buiten schot?

Naast de persoonlijke verhalen beschrijft Ronson het proces zelf. Wie begint ermee, vanuit welke gedachte, waar eindigt het, waarom gaan de geshameden kapot maar blijven de shamers zelf zo vaak buiten schot? Een van de meer voor de hand liggende antwoorden: omdat het er zo veel zijn.

Anders ligt dat bij Adria Richards, die een foto van twee medebezoekers van een techconferentie op Twitter zette omdat ze vond dat de mannen een seksistische opmerking hadden gemaakt.

Richards zat tijdens een lezing een rij voor twee programmeurs, die tegen elkaar een grap maakten over een ‘grote dongel’, een apparaat waarmee je op elke locatie een wifinetwerkje kunt maken. Hun ‘seksistische grap’ zou vrouwelijke bezoekers van de conferentie zich onveilig doen voelen, vond ze.

De twee mannen werden nog voor het einde van de lezing uit de zaal gehaald door de organisatie, die hen vermanend toesprak. Ze schrokken, waren zich er niet van bewust dat anderen het grapje überhaupt gehoord hadden, zeiden ze, en boden hun excuses aan.

Pas later ontdekten ze dat ze pontificaal op Twitter stonden met een verwijt van seksisme erboven. Hank, vader van drie kinderen, verloor die dag nog zijn baan.

Duizenden Reddit-gebruikers bedreigden Richards met de dood of verkrachting. Ook zíj verloor haar baan

Hij besloot zijn kant van het verhaal ook online te zetten, in de hoop op eerherstel en wellicht een nieuwe baan. Zijn verhaal werd opgepikt door Reddit-gebruikers, die er vervolgens hun missie van maakten Adria Richards te breken. Ze werd door duizenden Reddit-gebruikers met verkrachting en de dood bedreigd. Ook zíj verloor haar baan.

Als Ronson haar opzoekt, blijft ze volhouden dat ze zich onveilig voelde door de dongel-grap en ze de tweet zo weer zou plaatsen. ‘Ken je dit gezegde: mannen zijn bang dat vrouwen hen verlaten, vrouwen zijn bang dat mannen hen vermoorden?’ vraagt ze Ronson. ‘Zo voelde ik me.’ De bedreigingen die Richards kreeg nadat Hank zijn kant van het verhaal online had gezet, ziet ze als bewijs daarvoor.

Zijn de gevolgen van ‘schaamstraffen’ ooit echt te overzien?

Wat Richards overkwam, werpt interessante vragen op, zoals elk verhaal in Ronsons boek. Is openbaar shamen verantwoord, ook als je echt het idee hebt dat je er anderen mee redt? Wat is de gepaste ‘straf’ voor iemand die je van seksisme verdenkt?

En hoe pak je iemand aan die een ander onterecht, of om een futiele reden (en: wie bepaalt dat dan?), publiekelijk te kijk zet? Wie heeft het recht om wat te posten? Wat is gerechtigheid? Kunnen we ooit écht overzien wat de gevolgen zijn als we iemand bekritiseren op een plek waar de hele wereld kan meekijken en -praten?

Een ongemakkelijk gevoel krijgt Ronson wanneer hij een rechter in het zuiden van de Verenigde Staten ontmoet, die dronken automobilisten die iemand dood reden niet naar de gevangenis stuurt, maar veroordeelt tot publieke ‘schaamstraffen’. Zoals een man die jarenlang op de ‘plaats delict’ moest staan met een bord om zijn nek met de tekst: ‘Ik reed hier iemand dood omdat ik dronken was’.

Bij online shamen staat de straf nooit in verhouding tot de ‘misdaad’. En bovendien: hij blijft altijd bestaan

Of de jongen die de ouders van zijn slachtoffer twintig jaar lang elke vrijdag een cheque van tien dollar moest sturen, met een handgeschreven spijtbetuiging erbij. Toen hij na een jaar of vijf betalingen begon te missen, bleek dat te komen doordat hij zozeer in psychische nood was geraakt door schuldgevoel, dat hij nauwelijks nog functioneerde.

Ronson onderzoekt de gruwelijke gevolgen van deze straffen en concludeert: online shamen richt vaak nog grotere schade aan dan de gekke straffen van de rechter uit het zuiden, die hij aanvankelijk beschouwt als het kwaad zelve. Omdat de straf nooit in verhouding staat tot de ‘misdaad’. En omdat zulk shamen altijd blijft bestaan. Het is massaal, grenzeloos en wordt niet opgelegd door één gekke Republikeinse rechter. Wij doen dat.

Een veelkoppig monster

is Ronson zelf ook vaak onderdeel geweest van online rellen, als deelnemer of als doelwit. In sommige gevallen was hij zelfs de aanstichter, zoals toen hij een Britse tv-ster die op zeldzame diersoorten joeg te kakken zette. Of de mannen die een maakten met Jon Ronson als afzender. Heerlijk vond hij het, toen medestanders riepen dat ‘die mannen gestenigd moesten worden’.

Ronson spaart zichzelf en zijn eigen wraakzuchtige en veroordelende neigingen nergens. Zo vertelt hij waarom hij het zo lekker vond om de woedende, gezichtloze menigte aan zijn kant te hebben, hoewel hij beter dan de meeste mensen wist wat de gevolgen zijn van shamen.

Gaandeweg het confronterende, soms schrijnende maar steeds zwartgallig grappige boek reflecteert hij op zijn eigen gedrag, volgt hij een workshop ‘schaamteloosheid’ die volledig uit de hand loopt en loopt hij mee op de set van een ‘public shaming’-pornofilm. En steeds stelt hij dezelfde vraag: wat betekent die huidige schandpaalrenaissance nou precies?

Als het boek iets laat zien, is het hoeveel onvoorziene gevolgen een simpele tweet of uitspraak kan hebben als miljoenen mensen via sociale media ergens direct op reageren, iets aanzwengelen en iemand slopen.

Jonson schetst die woedende online kuddes als een veelkoppig monster, dat ongrijpbaar is omdat het uit duizenden, soms miljoenen mensen kan bestaan. Losse onderdelen die misschien geen van allen kwaadwillend zijn, maar evengoed bijdragen aan het kapotmaken van reputaties, dromen en levens.

De belangrijkste les: denk goed na voor je een heksenjacht start of eraan meedoet, hoe klein je aandeel ook lijkt. Want hoe zou jij je voelen, bungelend aan die schandpaal? Zo ver weg is-ie namelijk niet.

Lees verder:

Verguisd door linkse hardliners, toegejuicht door GeenStijl: Shirin Musa vecht voor vrouwenrechten (en alle hulp is welkom) Met haar stichting Femmes For Freedom vecht Shirin Musa tegen vrouwenonderdrukking. Ze kan alle hulp gebruiken, of die nu van GeenStijl komt, of van feministen. Dat pragmatisme maakt haar controversieel bij zowel links als rechts. ‘Laat die discussie over aan de identiteitsgekkies: wij hebben dingen te agenderen.’ Lees het verhaal van Vera hier terug Waarom ‘treitervlogger’ Ismail Ilgun nu een TEDx Talk geeft (en de gevolgen van vier andere mediastormen) Mensen die vastzitten in mediastormen, ze fascineren me. Van Anne Fleur Dekker tot Hanina Ajarai, zo vergaat het de mensen die ik portretteerde maanden na de rel. Lees het verhaal van Vera hier terug