Hoe ga je om met een extreem zelfbewustzijn?

Een naamloze hoofdpersoon loopt over straat, er ‘valt iets uit de lucht,’ op hem, hij raakt in coma en krijgt na een lange revalidatieperiode van de schuldige partij een schadevergoeding van 8,5 miljoen pond.

Fijn, dat geld, maar hij heeft sinds de coma het gevoel constant toneel te spelen. Zijn ideaalbeeld is Robert De Niro in  Mean Streets die alles, van roken tot het openen van de koelkast, natuurlijk en onbedachtzaam lijkt te doen. Maar hoe kan hij, een getraumatiseerd man die alles opnieuw heeft moeten leren, nog onbewust bewegen? Als je precies weet welke honderden spieren je gebruikt wanneer je iets oppakt, hoe kun je dat dan nog doen zonder dat het een hyperbewuste handeling is?

Het antwoord op die vraag lijkt de hoofdpersoon te vinden op een huisfeestje. Hij ziet daar een scheur in het badkamerplafond en krijgt een hevige déjà vu van een appartementencomplex, waar de onderbuurvrouw lever kookt en het afval op de gang zet, een buurman pianoles geeft en waar op het binnenplein een man aan zijn motor klust. 

Vanaf dat moment is zijn hele leven – en nieuwe fortuin – gericht op het reproduceren van die déjà vu. Ook al moet hij daar een gebouw in Londen voor ontruimen en 24 uur per dag acteurs inhuren.

Dat is het plot van Remainder (2005), een vrij onbekend boek van de even onbekende Britse auteur Tom McCarthy. De schrijver kreeg bij elke uitgeverij die hij probeerde te interesseren voor het manuscript nul op rekest, waarop een alternatief Frans uitgeverijtje het uitgaf. Doordat de Amerikaanse sterauteur Zadie Smith er vervolgens een lovend essay over schreef, werd Remainder alsnog een hit in de literaire wereld.

Ik las het omdat cabaretier Micha Wertheim het als zijn favoriete boek meenam naar Literaturfest, bovendien tipte Correspondent-lid Rick Steggerda het toen ik jullie vroeg welke moderne klassiekers we zouden moeten inhalen.

Duizendmaal dank daarvoor: Remainder is namelijk verreweg het meest vervreemdende en meeslepende boek dat ik in tijden gelezen heb. 

Ook daklozen gedragen zich precies zoals verwacht wordt

Door zijn trauma is de hoofdpersoon zich ervan bewust geraakt dat iedereen een rol speelt. Als hij in de Londense wijk Soho een stel twintigers met reclamemateriaal voorbij ziet lopen denkt hij: zij spelen ook maar een rol. Die van mooi, jong en succesvol zijn. De jongeren lachen en bewegen net als in de reclames. Daklozen? Met hun vaste stek op straat en bijbehorende hond? Ook een rol. Ze gedragen zich precies zoals van hen verwacht wordt.

Extreem zelfbewustzijn

Micha Wertheim ziet dat ook en maakte op Literaturfest mooi duidelijk hoe dit werkt: ‘De rol die ik nu speel? Van een cabaretier die ook wat te zeggen blijkt te hebben over boeken.’ Maar ook in de supermarkt bekijkt Wertheim alles wat hij doet met de blik van een buitenstaander. Ook daar speelt hij een rol. Door dit extreme zelfbewustzijn kon hij niets anders dan cabaretier worden, vertelde hij.

De hoofdpersoon uit Remainder gaat iets rücksichtsloser met zijn zelfbewustzijn om. Wanneer hij het appartementencomplex uit zijn déjà vu heeft nagebouwd en zijn zorgvuldig gecaste onderbuurvrouw precies zo laat gedragen als hij zich kan herinneren, voelt hij even de perfectie van De Niro, gedraagt hij zich even volstrekt natuurlijk. En daarom herhaalt hij de scène, opnieuw, opnieuw en opnieuw. 

Toen McCarthy dit boek schreef, speelden we alleen nog in het echte leven een rol. Nu is daar de virtuele projectie van ons leven bijgekomen. Dat maakt Remainder urgent, omdat nu iedereen - van de facebookende tante tot je twitterende baas - nadenkt hoe online de rol te spelen die verwacht wordt. Sociale media vergroten op die manier ons zelfbewustzijn. Duwen ons in de richting van Remainder en Wertheim.

Alles lijkt maakbaar

Omdat zoveel over de hoofdpersoon onvermeld blijft - zijn naam, bijvoorbeeld - werd ik ongenadig in de gekte van de hoofdpersoon meegesleept. Dat de hoofdpersoon zichzelf tot slaaf maakt van zijn obsessie en zijn hele leven en fortuin in dienst stelt van het najagen van een absurd en zeer persoonlijk doel, zorgt ervoor dat Remainder je ook laat nadenken over maakbaarheid. Namelijk tot wat voor unieke werken je kunt komen als je volledig je eigen wensen en obsessies volgt. Met ook gruwelijke gevolgen overigens (die ik voor het leesplezier even achterwege laat).

In die zin heeft McCarthy hetzelfde gedaan als zijn protagonist, want ik had geen enkel aanknopingspunt voor zijn volstrekt originele en vervreemdende boek. 

Lees het, alsjeblieft (en opnieuw, opnieuw en opnieuw).