Het stikstofbeleid staat symbool voor onze politieke cultuur: wat niet mag toch even toestaan

Ze waren er behoorlijk tevreden over in het kabinet-Rutte II. De staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, Sharon Dijksma (PvdA), had de vierkante cirkel uitgevonden. Landbouwbedrijven mochten blijven uitbreiden en toch voldoen aan de Europese Natura 2000-richtlijn. Door compensatie te beloven. Wegenbouw kon verder, mits later natuurcompensatie werd gevonden.

Straks minder mest, maar nu eerst meer mest.

Het Nederlandse model. Wat niet mag toch eerst even toestaan. Vandaag meer vluchten op Schiphol, maar morgen stillere vliegtuigen. En Lelystad. Minder gas oppompen, maar genoeg voor koude winters en buitenlandse contracten, straks stoppen. Geen hasj mogen kweken en leveren, wel verkopen in coffeeshops. 130 mogen rijden, maar soms niet.

Stikstof is een belangrijke bouwsteen van onze atmosfeer. Sommige stikstofverbindingen zijn gevaarlijk in te hoge doseringen. Die komen vrij bij bouwprojecten, wegenaanleg, veeteelt, luchtvaart. Daarom is in Europees verband een bovengrens gesteld, waar het nijvere Nederland voortdurend overheen gaat.

Je ziet het bijna niet

Maar ja. Een stukje extra snelweg, dat is pas handig: files veroorzaken meer stikstof. Zoiets subtiels als biodiversiteit, daar lees je af en toe over, maar je ziet het niet echt. Toch meer iets voor biologen.

Dus werd die list bedacht. Megastallen met luchtwasinstallaties. Bouwen maar. Later blijken ze minder schoon te wassen dan beloofd. Daar hebben nu de Raad van State én de Algemene Rekenkamer van gezegd: eerst zien dan geloven. Je mag pas beginnen met een stikstof uitstotende activiteit als je direct aannemelijk maakt hoe je daar vermindering tegenover stelt.

Belanghebbenden riepen in lichte paniek: dan gaat heel Nederland op slot.

Klopt. De grote leugen, of vriendelijker gezegd, de permanente zelfbegoocheling is doorgeprikt. De minister van Infrastructuur en Waterstaat, Cora van Nieuwenhuizen, suste, bedreven als zij is in de Nederlandse politiek: we hebben snel een ‘list’ nodig.

Als de ene list niet lukt, verzin je een andere. Zo hou je Nederland draaiend. Jammer van de bijen. Maar drie soorten veldbloemen is toch ook mooi?

Een ingenieus beleidsconcept

Niet dat de beperkte geloofwaardigheid van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) nu zo’n grote verrassing was. Wie de wetenschappelijke literatuur sinds 2015 erop naslaat, komt grofweg twee stromingen tegen: de bestuurlijk-juridisch technische (hoe pas je de regeltjes zo soepel mogelijk toe?) en de meer op natuurwaarden gerichte.

Van die laatste is Frank Berendse een aanhanger. Bij zijn afscheid als hoogleraar natuurbeheer en plantenecologie in Wageningen constateerde hij in maart 2016 al: ‘De PAS is een ingenieus beleidsconcept, dat wellicht de agrarische economie ten goede komt maar zal leiden tot ernstige vertraging van het herstel van de Nederlandse natuur.’

Dat is dus gebeurd. Maar het is pas een probleem geworden nu twee onafhankelijke hoge colleges de illusies van het beleid hebben blootgelegd. De Raad van State heeft, na advies te hebben gevraagd aan het Europese Hof van Justitie, de PAS-aanpak strijdig bevonden met het geldende recht. Alleen dankzij taaie activisten en hun advocaat is deze waarheid nu onomstotelijk vastgesteld.

Het gezag van de overheid

Juist in een tijd waarin de universele zegeningen van de markt uitgewerkt lijken en ook de VVD verkondigt dat een actieve overheid nodig kan zijn, al was het maar om fatsoenlijke verhoudingen tussen burgers en bedrijven af te dwingen, komt diezelfde overheid in zijn hemd te staan bij het handhaven van normen waar ook zij aan is gebonden.

Want de grote truc van oplossingen zoals het Programma Aanpak Stikstof is dat je de normen lippendienst bewijst, maar een technisch klinkende smoes bedenkt om te zeggen: nu nog even niet. Terwijl diezelfde overheid bij wetsovertreders en wanbetalers groot en klein genadeloos optreedt.

Daarom komt de stikstofcrisis neer op een veel grotere ingebrekestelling van de politieke praktijk. Wie niet durft te kiezen zoekt het in listen. Van oudsher werd dan een commissie benoemd. Daar is bij gekomen: we werken aan een Europese oplossing. Maar in sommige gevoelige zaken is er ruimte voor nationaal beleid. Sterker nog: een verplichting tot nationaal beleid.

Anderen moesten vlaggen

Bekendste voorbeelden: klimaatbeleid, pulsvisserij, fosfaatbeleid. In al die gevallen probeerde de overheid sectoren die tegen de grenzen van de wet aanliepen met een list aan ontheffing te helpen. En steeds waren het andere autoriteiten die de buitenspelvlag moesten zwaaien. Mogen en niet mogen gaan niet samen.

Het was Urgenda dat via de rechter de regering moest dwingen de klimaatafspraken tijdig na te komen. De doorgerekende kabinetsplannen zijn aanstaande, tenzij het kabinet de pijn over de zomer heen tilt. Het Europees Parlement maakte een einde aan de pulsvisserij die op gespannen voet stond met Europese regels. De Rekenkamer stelt het mestbeleid in gebreke. De Raad van State het Programma Aanpak Stikstof.

Het ingrijpende van die laatste uitspraak is dat het gevolgen op allerlei gebieden heeft. Niet alleen voor Lelystad Airport is dit de zoveelste tegenslag. Ook voor de verbreding bij Amelisweerd van de Ring Utrecht en andere snelwegtrajecten. En voor de uitbreiding van allerlei bedrijven- en haventerreinen. Ook omstreden duinbebouwing bij Petten is in het geding. Zelfs windmolenparken moeten compensatie bieden voor de uitstoot die de aanleg veroorzaakt.

De Grote Leugen

Het meest dramatisch is misschien wel de slag die is toegebracht aan duizenden boeren die hun kakkende koeien niet zonder compensatie in de wei mogen laten grazen. En de vergunning voor hun nieuwe stallen mislopen.

Bij het crisisteam onder leiding van landbouwminister Carola Schouten zal ongetwijfeld worden gekeken naar uitzonderingsgronden van nationaal belang. De ADC-toets gaat na of er Alternatieven zijn, of het project Dringend is en of er Compensatie denkbaar is – die moet dan wel vooraf duidelijk zijn volgens de strenge uitspraak van de Raad van State, de hoogste bestuursrechter.

Knappe minister die koeien in de weide of nog eens 10.000 varkens in stallen in De Peel door de ADC-toets loodst.

Meer dan ooit staat Nederland voor de keuze om de bestuurlijke Grote Leugen eindelijk onder ogen te zien, of om door te blijven rommelen en steeds grotere tikken op de vingers te krijgen. Dat is dan niet de schuld van Europa of van activistische rechters maar van de regels waarvoor we zelf hebben getekend en die we met de mond steunen.

Agrarische mijnsluitingen

Voor boeren is het duizelingwekkend wat hun te wachten staat. Een drastische verkleining van de veestapel is bijna niet te vermijden, al zal Den Haag er alles aan doen dat nooit zo te noemen. CDA en VVD waren de huispartijen van agrarisch Nederland. Naast de ChristenUnie.

Dat voorland is even ingrijpend als de mijnsluitingen van de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Limburg is er nog steeds niet helemaal overheen. Groningen loste Limburg af als energiewingewest. Welke regio volgt?

De nationale politiek heeft sinds het gasdrama niet zo’n goede naam met het afwikkelen van schade. Carola Schouten zou een standbeeld verdienen als zij dat nu eens beter deed, moedig en empathisch.

Meer lezen?