De terrorist is veroordeeld, maar zijn ideologie leeft voort

De terrorist die op 15 maart 2019 in Nieuw-Zeeland 51 mensen doodschoot in een moskee, is tot een levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Tijdens het proces toonde de Australische dader geen berouw voor zijn daad. Ook weigerde hij gebruik te maken van een advocaat. De rechter vond levenslang eigenlijk niet genoeg voor deze daad die destijds ook nog eens live op Facebook werd uitgezonden door de terrorist, alsof het een spel was.

Na de aanslag en gedurende de rechtszaak was er een felle discussie in Nieuw-Zeeland over hoeveel aandacht er voor de dader en zijn motief moest zijn. Premier Jacinda Ardern weigerde bijvoorbeeld zijn naam publiekelijk te noemen, om hem zoveel mogelijk een podium te ontnemen. Het manifest dat de dader voor zijn aanslag publiceerde, werd verboden.

Na iedere aanslag klinkt die roep om terughoudendheid van de media. Om terroristen geen platform te geven. Die terughoudendheid is goed te verdedigen. Terrorisme is theater. De dader van de aanslag in Christchurch heeft er in een lang manifest, dat hij voor zijn daad publiceerde, geen misverstand over laten bestaan dat hij zo veel mogelijk onrust wil zaaien.

Het internet en de media zijn z’n gruwelijke podium. Door extremistische nobodies een naam te geven en hun daden in de schijnwerpers te zetten, worden ze somebodies. Somebodies die mogelijk anderen tot inspiratie dienen.

Ook aan het verspreiden van gruwelijke beelden moet je niet meewerken, alleen al uit piëteit met de slachtoffers: zij hebben er niet om gevraagd om in hun meest ellendige en zwakste moment in de spotlights te staan.

Toch denk ik dat we over de denkbeelden van de dader en zijn motieven niet terughoudend moeten zijn, hoe walgelijk zijn daad ook is. Sterker nog: laten we die juist in de openbaarheid brengen, praat erover, leer ze herkennen, zodat we ook leren om dit soort denkbeelden te bestrijden.

Veel extreme ideeën zijn al wijdverspreid

Er zijn tal van goede redenen om dat niet te doen: waarom zou je meewerken aan de verspreiding van iemands giftige denkbeelden? Waarom zou je mensen op extreme ideeën wijzen?

Maar het probleem is: veel nationalistische, racistische en xenofobische denkbeelden die de dader in zijn manifest vermeldt, zijn al wijdverspreid. Dat vind ik het schokkendste van zijn extreme ideeën: dat ze al zo gewoon zijn. Ik doe al twee jaar intensief onderzoek naar extreem gedachtegoed in de krochten van het internet, maar ook op grote platforms als Facebook, YouTube, Twitter en Reddit. Dit soort denkbeelden bereiken daar een miljoenenpubliek en gaan geregeld viraal, al dan niet geholpen door de aanbevelingssystemen die miljoenen gebruikers extreme video’s, foto’s en posts aanbieden.

Want laten we eens kijken wat er in dat manifest staat.

De dader bedient zich in zijn manifest geregeld van memes, een vorm van online grappen. Die verwijzingen naar memes maken dit manifest moeilijk te interpreteren. Welke grap is ironisch bedoeld? Welke is gemeend? Enkele media hebben er daarom terecht op gewezen voorzichtig te zijn met de interpretatie ervan.

Maar zoals ik eerder bijvoorbeeld liet zien, worden memes ook strategisch ingezet. Want juist humor en ironie kunnen een extremistische boodschap ‘verteerbaar maken’. Met memes wordt juist geprobeerd een groot publiek te bereiken. Denk aan Pepe the Frog, de cartoonkikker die rond de presidentsverkiezingen in Amerika van 2016 ineens een beroemd en aansprekend symbool werd van de rechts-extremistische alt-rightbeweging. Als je de denkbeelden achter deze memes wilt begrijpen, moet je ook de memes kennen.

Een post op 8chan

Zelfs de aankondiging van de gruweldaad door de dader begint met een meme.

Op de vrijdagmiddag voor de aanslag kondigt de dader naast deze meme zijn gruweldaad aan op het snoeiharde forum 8chan. Hij roept op om vooral zijn Facebooklivestream aan te zetten, zodat iedereen kan meekijken met de moordpartij. Hij schrijft: ‘Wel vrienden, het is tijd om te stoppen met shitposting en tijd om een real life effort post te maken.’ Daaronder geeft hij een link naar de livestream op Facebook en enkele verwijzingen naar zijn manifest. Tijdens de livestream roept hij zijn kijkers op om zich te abonneren op het YouTubekanaal van PewDiePie – een grap.

Op 8chan beginnen de gebruikers langzaam te beseffen dat de aankondiging geen grap is of grootspraak. Sommigen proberen live de tel bij te houden van het aantal doden. Ook zijn meerdere reageerders druk bezig de filmbeelden en het manifest te verspreiden, zodat die bewaard blijven.

Lekker chips eten terwijl dozijnen haji’s worden neergemaaid door witte woede voor je sublieme entertainment. Wat een genot om nu te leven

Na afloop van de livestream wordt de daad druk becommentarieerd. Een anonieme reageerder schrijft bijvoorbeeld: ‘Lekker chips eten terwijl dozijnen hadji’s worden neergemaaid door witte woede voor je sublieme entertainment. Wat een genot om in 2019 te leven, maten. Wat een heerlijke en onvergetelijke ervaring.’

Kort na de arrestatie later die middag begint een aantal anonieme gebruikers aan een exegese van het manifest. Vooral de verwijzingen naar verschillende memes vinden de 8chan-gasten vermakelijk.

Als de dader in zijn manifest een overzicht geeft van wat hij in zijn leven heeft gedaan, zegt hij dat hij sinds kort een ‘kebab removalist’ is. Dat verwijst naar een meme waarbij vier Bosnisch-Servische muzikanten nationalistische, anti-moslimmuziek spelen waarin ze zinspelen op genocide.^*

Ook zegt de schutter geïnspireerd te zijn door Candace Owens,^* een Amerikaanse conservatieve vlogger/publicist. Die claim is niet serieus te nemen. Zij is zeker conservatief, maar heeft nooit opgeroepen tot geweld of gepleit voor witte suprematie.

Op het omslag van het manifest staat een zonnerad, een fascistisch symbool dat je vaak op extreemrechtse websites ziet, maar dat ook geregeld als avatar wordt gebruikt voor accounts op YouTube, Twitter en Facebook.

De verwijzingen naar memes stoppen niet met de aanslag. Zelfs bij zijn voorgeleiding bij de rechter communiceerde hij nog met zijn online vrienden door het ‘ok’-symbool te maken, een meme die voor sommigen staat voor ‘white power’, maar ook ver buiten de obscure internetfora wordt herkend.

Geschreven voor een groot publiek

Toch is het publiek van het manifest veel groter dan een paar makkers op 4chan, 8chan en andere sociale media die de memecultuur begrijpen. Het overgrote deel van het 74 pagina’s tellende document is voor een groot publiek geschreven. Verreweg de meeste tekst is serieus van toon. En de grieven en ideeën die de schutter opsomt, klinken allemaal eng bekend. Die zie ik al jaren op Facebook, YouTube, Twitter en andere (online) media circuleren.

De vrees voor ‘The Great Replacement’ (‘omvolking’ in het Nederlands) bijvoorbeeld, zoals de titel van het manifest luidt en waaraan de schutter veel woorden besteedt. De oorspronkelijke witte bevolking (in Europa, Noord-Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland) zou volgens dit idee langzaam vervangen worden door nieuwkomers, via immigratie en doordat nieuwkomers meer kinderen krijgen. Daardoor zal de witte meerderheid van nu in die continenten in de toekomst een minderheid worden. Dit gevaar is zo reëel, aldus de dader, dat hij spreekt over een white genocide, een genocide op de witte bevolking.

Het omvolkingsdenken is geen marginaal verschijnsel. Op Twitter, Facebook en andere sociale media zijn er talloze verhalen over te vinden

In zijn manifest beschrijft hij hoe hij is geradicaliseerd tijdens een reis door Europa in het voorjaar van 2017. In Zweden zag hij het verdriet na de dood van de 11-jarige Ebba Akerlund, die door een terrorist in Stockholm werd doodgereden. In Frankrijk zag hij, naar eigen zeggen, dat zelfs in kleine stadjes en dorpen inmiddels vreemdelingen woonden die de oorspronkelijke bevolking zouden verdrukken. De latere schutter werd boos om de in zijn ogen laffe reactie van Europeanen hierop. Waarom niet terugvechten? Iemand moest het doen. Hij dus.

Dit omvolkingsdenken is geen marginaal verschijnsel. Op Twitter, Facebook en andere sociale media zijn er talloze verhalen over te vinden. Eerder lieten we al zien hoe rechts-radicaal en extremistisch gedachtegoed op YouTube floreert. Ook over het idee van omvolking zijn tientallen video’s te vinden waarin populaire vloggers, soms met honderdduizenden abonnees, uitleggen dat het ‘witte ras’ verdrukt wordt als er niets gebeurt.

Op Facebook zijn honderden, zo niet duizenden pagina’s te vinden waarin politieke groeperingen als Génération Identitaire dit idee keer op keer voor het voetlicht proberen te brengen.

Maar ook buiten sociale media om wordt het idee van ‘omvolking’ actief verspreid. Het Verwey-Jonker Instituut constateerde in december 2018^* nog dat de PVV en Forum voor Democratie deze samenzweringstheorie actief verspreiden. Dit zeg ik niet om te beweren dat deze partijen op enige manier verantwoordelijk zijn voor de daden in Christchurch, of die goedkeuren: ze hebben zich in duidelijke bewoordingen hiervan gedistantieerd. Maar het rapport van het instituut geeft wel aan dat de ideeën van de dader niet zo uitzonderlijk zijn.

Nationalisme en fascisme

Daarnaast is de schutter, naar eigen zeggen, overtuigd nationalist en eco-fascist. Hij streeft naar een autoritaire staat, ontdaan van buitenlanders, waarin de witte bewoners in harmonie leven met de natuur en in traditionele gezinsverbanden.

Aan het eind van het manifest staat een fotocollage van witte mensen: een vrouw en meisje in witte jurken bij een oud huis. Een man met pet en zijn zoon, die eruitzien als schaapherders.

Ook hier geldt: deze ideeën zie je in groten getale terug op YouTube en andere sociale media, terwijl wordt gepleit voor een terugkeer naar een meer harmonieuze samenleving die raciaal of etnisch homogeen is en waarin vooral vrouwen weer een traditionele rol vervullen. Je ziet dat verlangen terug in veel populaire kanalen zoals ThuleanPerspective (240.000 abonnees) of Red Ice TV (300.000 abonnees), waarin de Europese geschiedenis wordt verheerlijkt. Zoals de Vikingtijd, waarin sprake zou zijn van een pure witte bevolking (‘our folk’).

De reactie van radicaal- en extreemrechts

Bij diezelfde YouTubers zie je na de aanslag veel ongemak. In de dagen na de aanslag was Christchurch bij hen een populair gespreksonderwerp. In de zes video’s die ik in hun geheel heb bekeken, wordt niet rechtstreeks naar het manifest of de videobeelden gelinkt. Dat vindt men ongepast. Er wordt afstand genomen van het geweld. Maar van een echte verwerping van zijn daad komt het ook niet. Inmiddels is een aantal van deze kanalen van YouTube verwijderd.

• De Noor Varg Vikernes (die vlogt onder de naam ThuleanPerspective, 240.000 abonnees) vermoedt dat de aanslag een Joods complot is.
• MGTOW-vlogger Misandry Today (aantal abonnees onbekend) vermoedt ook een ‘false flag’-operatie. Daarnaast is de aanslag volgens de vlogger de schuld van feministen, want de ouders van de dader zijn gescheiden.
• Ramzpaul (58.000 abonnees) wijt de aanslag aan doorgeschoten multiculturalisten. Ja, de dader is extreem, maar de moslims vroegen er ook wel een beetje om.
• Thinking-Ape (26.000 abonnees): zelfde riedeltje – dit krijg je als je verschillende bevolkingsgroepen verplicht met elkaar samen te leven.
• The Iconoclast (200.000 abonnees) meent dat de echte boosdoeners liberals en neoconservatieven zijn. Die hebben veel meer moslimbloed aan hun handen.
• Red Ice TV (300.000 abonnees), een in Nederland populair kanaal waarop openlijk voor een witte etnostaat wordt gepleit, zet de dader neer als een slachtoffer van politieke correctheid.

En daar waar de vloggers nog enigszins voorzichtig zijn in wat ze zeggen, nemen de reageerders geen blad voor de mond. Jean-François Gariépy (46.000 abonnees), een vlogger die het vaak heeft over ras en IQ, livestreamt bijvoorbeeld over de aanslag. In een zogenoemde superchat kunnen kijkers meepraten en geld doneren aan de vlogger.

Een van de eerste donaties bedraagt 14,88 dollar. Dat is geen willekeurig bedrag. ‘14’ staat voor de onder neonazi’s populaire slogan van 14 woorden: ‘We must secure the existence of our people and a future for white children.’ ‘88’ staat voor twee keer de achtste letter van het alfabet: HH, oftewel Heil Hitler.

En zo gaat het de hele tijd in de superchat. Met veel gespeculeer over Joodse betrokkenheid bij de aanslag en grappen over Jezus

Het zou een statement kunnen zijn, maar ook een grap. En zo gaat het de hele tijd in de superchat. Veel gespeculeer over Joodse betrokkenheid bij de aanslag, grappen over Jezus, het Franse accent van vlogger Gariépy, die in het Engels vlogt, dat op de hak wordt genomen door reageerders en commentaren die beamen dat er zoiets bestaat als witte genocide en er actie nodig is.

En zo gaat het door na de aanslagen op allerlei sociale media: complottheorieën, haat, boosheid, begrip voor de dader, met halfslachtige pogingen van de reageerders zichzelf te distantiëren van de gruweldaad.

De schutter zegt in zijn manifest dat hij onrust wil zaaien, polarisatie wil aanwakkeren, witte mensen wil inspireren om in opstand te komen. Hij noemt zichzelf een ‘accelerationist’, iemand die hoopt dat door chaos te versnellen er eerder een revolutie zal uitbreken.

Wie zich verdiept in online media weet allang: de ideologische voedingsbodem is er al. En het uitspitten van dit manifest kan helpen om grip op deze extreme denkbeelden te krijgen, om ze te leren herkennen.

Begin van een gesprek

Ruim een jaar geleden hield ik een lezing voor mbo-docenten over radicalisering op YouTube. Enkele docenten gaven aan dat hun leerlingen veel naar YouTube kijken, maar dat ze geen idee hadden of ze naar extremistische video’s keken. Hoe kun je zorgelijke denkbeelden herkennen, vroegen ze mij.

Mijn antwoord was eenvoudig. Let allereerst op hun taalgebruik. Hebben ze het wel eens over de ‘red pill’, of ‘redpilling’? Dat is een verwijzing naar de film The Matrix waarin de hoofdpersoon de keuze krijgt tussen het slikken van een blauwe pil, die hem in the matrix, dus een illusie, gevangenhoudt, of een rode pil, die hem de waarheid zal laten zien. De term red pill wordt vaak gebruikt om het proces van ‘ontwaken’ of ‘de waarheid zien’ te omschrijven. In dit geval duidt het vaak op de bekering tot rechts-extremistisch gedachtegoed. De term kan goed onschuldig worden gebruikt, maar ook reden zijn om even door te vragen.

Een van de docenten reageerde geschokt op deze uitleg. Inderdaad had hij leerlingen hierover horen spreken, maar hij ging ervan uit dat het een gaming-term was. Hij zou het gesprek eens met deze leerlingen aangaan.

Zoals je misschien gemerkt hebt, heb ik de naam van de dader niet genoemd in dit artikel. Zijn ideeën zijn belangrijk, maar ik ben het met de premier van Nieuw-Zeeland^* eens dat je hem als persoon geen roem moet gunnen.