De domheid regeert

Het gaat over mensen met politieke en (sociale)mediamacht die zich van de domme houden, domheid veinzen of zich opzettelijk onwetend houden – júíst terwijl ze helemaal niet onintelligent zijn. Die domheid kan zich bijvoorbeeld manifesteren in het opzettelijk verspreiden van onzin, het etaleren van domheid om ‘gewoon normaal’ over te komen of het debiliseren van het publieke debat met persoonlijke aanvallen en andere rookgordijnen.

Overigens is niemand – ik ook zeker niet – alleen maar ‘slim’, of alleen maar ‘dom’. Dit boek gaat over de politiek van opzettelijke onwetendheid; een politieke stroming die domheid als wezenskenmerk heeft.

Domheid in dit boek

Etymologisch lijkt domheid vooral op een zintuiglijk gebrek te duiden, zoals ‘stom’ dat ook doet. In het Bijbelboek Korintiërs stond al te lezen: ‘Wat […] in deze wereld wijsheid is, is dwaasheid bij God’. Schrijver en ‘domgeer’ Matthijs van Boxsel definieert domheid als het handelen tegen beter weten in. Voor hem gaat domheid over ongewenste zelfdestructie: je weet beter, maar je doet het toch. Dat heeft volgens Van Boxsel niets met kennis of intelligentie te maken, maar met een blinde en onbeheersbare drang, een extase zelfs.

Volgens Van Boxsel zijn domme mensen gevaarlijk júíst omdat ze intelligent zijn. De Amerikaanse schrijver William Gaddis definieerde domheid als de ‘opzettelijke cultivering van onwetendheid’. In het verlengde daarvan zou je kunnen denken aan nalatige onwetendheid, waarbij je beter had moeten weten.

Het domheidsbegrip in dit boek is weer anders. Dat behelst een gespeelde of geveinsde domheid die opzettelijk of nalatig is, met als doel het publiek te misleiden en zijn vertrouwen in feiten, instituties en anderen, in alles eigenlijk, te ondermijnen.

Nogmaals: over intelligentie gaat dit boek dus niet. Ik voel me genoodzaakt tot deze uitputtende disclaimer omdat het woord ‘dom’ nu eenmaal veel mensen afschrikt, zo heb ik inmiddels geleerd.

Verwijten over domheid worden al snel opgevat als een hautaine aanval op iets wat als identitair en onveranderlijk wordt gezien. Maar zo zijn ze hier niet bedoeld; heel ‘slimme’ mensen kunnen heel domme dingen doen, en omgekeerd. Er is daarbij een duidelijk verschil tussen iemand verwijten dom te zijn, en iemand verwijten dom te doen. Denk aan koningin Máxima die koning Willem-Alexander in 2001 ‘een beetje dom’ noemde, en daarmee vermoedelijk toch geen definitieve diskwalificatie van zijn denkvermogens beoogde.

Wie schrijft over domheid, moet zich dus bewust zijn van de alleszins voorstelbare gevoeligheden rond het woord ‘dom’. Daarbij bestaat het risico dat lezers afhaken vanwege deze gevoeligheden, maar dat is een risico dat dan maar genomen moet worden. Het zijn toch zeker de Nederlanders die het zo belangrijk vinden de zaken te benoemen zoals ze zijn?

Domheid is in Nederland dusdanig gecultiveerd, zou je kunnen zeggen, dat onze toenmalige minister-president Mark Rutte wel móést aanschuiven bij de mannen van talkshow Vandaag Inside, waarbij René van der Gijp een dildohelm droeg, die hem vroegen of hij ‘weleens geneukt heeft’.

Zelf werd ik in maart 2023 ‘gecanceld’ door het programma. Ik zou de tafelheren namelijk dommeriken vinden, en had de kijkers van het programma in een tweet smalend ‘domrechts’ genoemd. Sindsdien beweren de heren steevast dat ik hun kijkers ‘dom’ zou hebben genoemd, terwijl het mij om de cultivering van domheid ging.

Ik wil maar zeggen: het benoemen van domheid ligt enorm gevoelig in Nederland, alsof je door iets ‘dom’ te noemen per definitie iets zegt over iemands intelligentie. Merkwaardig, want niet alleen een mens kan dom zijn. Een gedraging, redenering, politieke beweging of televisieprogramma kan dat óók zijn.

VI is een voorbeeld van dat laatste, en dat zou niet zo erg zijn als Johan Derksen en René van der Gijp door hun enorme publiek op waarde zouden worden geschat: als clowns, als entertainers. Maar in een cultuur die domheid cultiveert, zijn zij politieke influencers van formaat.

En denk niet dat alleen ‘domme’ mensen naar dergelijke programma’s kijken. Bij de cultivering van domheid is opleidingsniveau of intelligentie irrelevant. Iedereen kan erin worden meegezogen.

Waarom ik dit boek schrijf

Domheid is natuurlijk niet nieuw. De geschiedenis leert ons hoeveel schade, ellende en haat domheid voortbrengt wanneer ze de cultuur bepaalt en een politieke strategie wordt. De weerstand die velen nog altijd lijken te voelen bij het openlijk bespreken van domheid, suggereert dat niet iedereen van de geschiedenis heeft geleerd. En dat is problematisch, want de komst van het internet heeft de mogelijkheid om domheid te verspreiden ongekend vergroot en gedemocratiseerd.

Sociale media hebben de drempel voor de verspreiding van domheid extreem laag gemaakt, en daarmee de schaamte rondom domheid weggenomen. Een opzettelijk dom standpunt innemen is nu eenmaal veel comfortabeler als je weet dat er online duizenden mensen hetzelfde standpunt innemen.

Domheid is salonfähig geworden en beleeft door sociale media een ware hoogconjunctuur. Daarom vind ik dat je domheid als fenomeen moet blijven benoemen en onderzoeken, en dat het nadrukkelijker onderwerp van gesprek moet zijn in onze democratische rechtsstaat.

Want iedereen mag een mening hebben, maar niet alle meningen zijn daarmee even zinnig, en al helemaal niet even waar. Bovendien mogen niet alle meningen straffeloos geuit worden, denk aan haatzaaierij of doodsbedreigingen. Verschillende onware of misleidende uitingen, zoals laster, fraude of meineed, kunnen volgens ons Wetboek van Strafrecht bestraft worden, zelfs wanneer de verspreider ervan claimt enkel een mening te hebben geuit.

Domheid vertaalt zich in politieke zin vrijwel altijd in antirechtsstatelijke opvattingen. Denk aan de manier waarop radicaal-rechts de vrijheid van meningsuiting interpreteert (als onbegrensd eenrichtingsverkeer) en hoe deze politici spreken over de rechterlijke macht (‘D66-rechters’) en journalisten (‘tuig van de richel’).

Maar wanneer de eigen vrijheid niet meer beperkt wordt door de bescherming van de vrijheid van anderen, is er geen sprake meer van vrijheid, zoals bedoeld in een democratische rechtsstaat.

Andere verklaringen, strekkend van ongelijkheid tot het falen van links, zijn daarmee zeker niet volledig onwaar of onbelangrijk. Maar die verhalen worden al twintig jaar verteld. Dit verhaal, zeker in de Nederlandse context, eigenlijk niet. Er lijkt bovendien geen kruid tegen gewassen; hoe overtuig je met inhoud en argumentatie mensen die daar door domheid niet meer vatbaar voor zijn?

Waar eindigt dit?

De combinatie van domheid en radicaal-rechts is niet zomaar een ontwikkeling, ze is een enorme bedreiging van onze democratische rechtsstaat en daarmee onze welvaart, mensenrechten en veiligheid. Het tegenovergestelde van die democratische rechtsstaat is de autocratie.

Een autocratie zou je grofweg kunnen omschrijven als een staatsvorm waarin de machthebbers onbegrensde macht hebben en zij kunnen doen wat ze maar willen. Denk aan Vladimir Poetin in Rusland.

De democratische rechtsstaat zou je juist kunnen omschrijven als een staatsvorm waarin de macht sterk begrensd is, door wetten en procedures die het volk zelf heeft laten uitvaardigen en vastleggen. Of zoals Europese Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen het formuleerde: ‘De rechtsstaat beschermt mensen tegen de machtsstaat.’

In Nederland en België zijn wij het inmiddels gewend om in een functionerende – hoewel uiteraard niet foutloze – democratische rechtsstaat te leven, maar het is gevaarlijk om te denken dat dit een staatsvorm is die ‘dus’ altijd wel zal blijven bestaan, puur omdat wij hier niets anders meer kennen.

Ook in 2024, of nu wéér, leven de meeste mensen onder autocratische regimes – zo’n 70 procent van de wereldbevolking maar liefst.

Dat is al deprimerend genoeg, maar er is ook nog eens een neerwaartse trend gaande: dat percentage was zo’n tien jaar geleden namelijk ‘slechts’ 50 procent. De wereld autocratiseert dus, en experts spreken van een ‘age of democratic backsliding’, zeker vanaf de Amerikaanse verkiezingswinst van Donald Trump in 2016.

In onze eigen rechtsstaat ondertussen, zo berichtte het Sociaal en Cultureel Planbureau in 2023, vindt zo’n 20 procent van de Nederlandse burgers dat ‘het hele systeem het best “omver geworpen kan worden”’.

Tussen die twee tegenpolen – de democratische rechtsstaat en de autocratie – bevindt zich een spectrum waarop verschillende partijen en politici geplaatst kunnen worden. Vaak verandert een democratische rechtsstaat niet van de ene op de andere dag in een autocratie; dat is een glijdende schaal. En bij dat proces hebben de autocraten, naast geweld en corruptie, één bewezen succesvol instrument: doelbewuste domheid.

Want nooit konden leugens, laster en strafbare uitingen zich zo snel verspreiden, geholpen door de algoritmes van Big Tech, die opzettelijk afgestemd zijn op engagement, oftewel ophef. Ondanks het grote techoptimisme dat bestond toen het internet en sociale media opkwamen, waren er altijd al mensen die zich zorgen maakten over de schade die de nieuwe techniek kan aanrichten.

Maar de meesten vreesden vooral de overheid. Die zou sociale media kunnen gebruiken om haar burgers in de gaten te houden, hun privacy te schenden en hun gedrag onheus te beïnvloeden.

Dat gebeurde ook, in landen als Rusland en China. De Nederlandse overheid gaat daarin evenmin vrijuit; zo volgde de nctv jarenlang burgers online via nepaccounts, onder toezicht van onze huidige premier Dick Schoof. Maar dat deze platforms ook op andere manieren de democratie en rechtsstaat kunnen ondermijnen, is nog altijd onvoldoende doorgedrongen.

Net als de democratie zelf kunnen sociale media hun open en vrije karakter verliezen door bedreigingen van binnenuit die juist misbruik maken van dat open en vrije karakter. Door trollenlegers, intimidatie en bedreigingen zullen steeds meer mensen zich onveilig voelen op sociale media, waarmee de dominantie nog verder bij radicaal-rechts komt te liggen.

Waar democratieën van binnenuit worden uitgehold door de rechtsstaat af te schaffen, worden sociale media asociaal doordat strafbaar en ander potentieel gevaarlijk gedrag – zoals het verspreiden van desinformatie – nauwelijks wordt aangepakt.

Ooit zorgde domheid voor schaamte, tegenwoordig is ze een goedbetaald talent. Domheid is het cruciale element in de verkiezingswinsten van rechts-populisten: de opzettelijk onwetenden worden geëmancipeerd als nobele wilden en sociale media blijken een adequaat medicijn tegen hun onzekerheid. De wereld is wél simpel, gevoel is in een inhoudelijke discussie nét zo belangrijk als kennis van zaken, en ook jouw onwetendheid mag er zijn!

Wie nog waarde hecht aan feiten of ratio wordt door de leden van deze cultus van onwetendheid ‘elitair’ of ‘hautain’ genoemd en tegenspraak wordt beantwoord met afleidingstactieken. De onwetenden roepen op om ‘zelf na te denken’ en ‘je eigen onderzoek te doen’, terwijl ze zelf aantoonbaar geen van beide doen.

Prachtige ironie, ware het niet dat de gevolgen van deze brutale onwetendheid zo ernstig zijn. De geschiedenis leert ons immers dat gecultiveerde domheid vaak de opmaat is tot een wereld waarin de waarheid niet meer telt, en de autocratie op de loer ligt.

Binnen Europa is er, denk ik weleens, geen land waar domheid zo gecultiveerd wordt als Nederland, en dat terwijl we zelf onze zuiderburen voor ‘dom’ uitmaken met onze Belgenmopjes. Toch ligt het begrip ‘domheid’ juist in Nederland, waar we er prat op gaan elkaar ‘lekker direct’ de waarheid te vertellen, enorm gevoelig.

Dat is problematisch, want domheid is al lang niet meer om te lachen; emancipatie van de opzettelijke en nalatige dommen heeft geleid tot de dominantie van domheid, die vervolgens kan eindigen in de terreur van domheid.

We moeten het kortom over domheid hebben. In dit boek beschouw ik de huidige cultuur van domheid, de moderne strategieën van domrechts en de actie die we kunnen ondernemen om domrechts terug te krijgen waar het hoort: in de marge.