Zo kan Europa onafhankelijker worden van Russisch gas

Hoe langer het conflict in Oekraïne duurt, hoe luider de roep om één Europees energiebeleid klinkt. Geconfronteerd met energiemacht Rusland, dat gaslevering inzet als politiek drukmiddel, beseffen politici hoe kwetsbaar Europa is.

Zo lanceerde de Poolse premier Donald Tusk drie weken geleden het voorstel voor een heuse energie-unie. Om de macht van de Russische gasleverancier Gazprom te breken, moet Europa gezamenlijk haar gas inkopen, zo betoogde Tusk. Daarnaast wil de Poolse premier dat Europa inzet op de winning van al haar fossiele brandstoffen - zoals kolen en schaliegas- omdat het zorgt voor meer energiezekerheid.

Ook de Britse premier David Cameron pleit voor een energie-onafhankelijker Europa. Via een gelekt document wordt duidelijk dat Engeland alle vrijheid wil voor de winning van schaliegas, maar ook voor kern- en duurzame energie. Terwijl het gebruik van vervuilende kolen juist ontmoedigd moet worden.

PvdA-leider Diederik Samsom wil vooral een duurzaam Europa. Voor 2050 moet de EU in haar eigen energiebehoefte voorzien, zodat het niet langer afhankelijk is van de grillen van Poetin. Belangrijkste instrument: één Europees stimuleringsbeleid gebaseerd op CO2-belasting.

Aan mooie ideeën geen gebrek, maar maken al deze plannen ook een kans? En is schaliegas het wondermiddel om minder afhankelijk te worden van Rusland, of zit het vooral de ambitieuze duurzaamheidsdoelstellingen in de weg?

Om die vragen te beantwoorden analyseren we drie middelen waar de EU op kan inzetten om minder afhankelijk te worden van machtige energieleveranciers als Rusland: Europa’s juridische machtsmiddelen, de winning van schaliegas en het afkicken van onze fossiele-energieverslaving. Welke van deze middelen is het meest haalbaar en vruchtbaar?

1. De juridische macht

Elk Europees land onderhandelt nu afzonderlijk met Gazprom over de gasprijzen. Dat is in het voordeel van Rusland, dat als enige leverancier in Oost-Europese landen hoge tarieven kan rekenen. Geen wonder dat Polen hier een einde aan wil maken. Maar ook Brussel is het machtsmonopolie van Gazprom zat. Günther Oetinger, Eurocommissaris voor Energie, liet begin deze maand in Warschau weten: ‘Het verdeel-en-heersspel dat Moskou speelt kan en mag niet geaccepteerd worden door de EU-lidstaten.’

Het verdeel-en-heersspel dat Moskou speelt kan en mag niet geaccepteerd worden door de EU-lidstaten

Dat is niet puur blufpoker. Europa heeft veel juridische macht. Vanwege de open interne markt, is kartelvorming ten strengste verboden. Daar kan softwarefabrikant Microsoft over meepraten. Het Amerikaanse bedrijf moest vorig jaar een half miljard euro boete betalen omdat Europese consumenten niet zelf hun internetbrowser mochten kiezen.

Hetzelfde geen-andere-keuzemechanisme lijkt het Russische Gazprom te hanteren bij de gascontracten die zij afsluit met Zuid- en Oost-Europese landen. Er loopt nu een EU-kartelonderzoek over de contracten die aan de basis staan van het South Stream-project.

Een flinke boete voor Gazprom is één mogelijkheid. Ook wordt gespeculeerd dat Brussel het hele 30 miljard euro kostende South Stream-project wil annuleren. Toch lijkt het zover niet te komen. Alleen al vanwege het onlangs gesloten contract tussen Rusland en Oostenrijk, het land dat als eindhalte fungeert voor de South Stream-pijpleidingen. Daarnaast hebben drie grote West-Europese olie-en gasbedrijven (deels staatsbedrijven, altijd mede-aandeelhouder) veel te verliezen bij het afblazen van South Stream.

Het is niet verwonderlijk dat Polen grote moeite heeft met deze West-Europees- Russische samenwerking, aangezien zij zelf al buitenspel zijn gezet door het Nord Stream-project. De pijpleidingen die Rusland direct verbinden met Duitsland.

Toch is de komst van één Europese instantie die onderhandelt met Gazprom over gascontracten, zoals de Poolse premier graag wil, niet realistisch. Het staat namelijk haaks op de geliberaliseerde gasmarkt. Niettemin legt Tusk wel de vinger op de zere plek: Rusland maakt zeer handig gebruik van een slecht gecoördineerd Europa. Een eerste stap om de regie weer in handen te krijgen is een kartelboete uitvaardigen wanneer Gazprom zich niet houdt aan de Europese energieregels.

2. Het winnen van schaliegas

Een ander mogelijk Europees wapen tegen het gasmonopolie van Rusland is de winning van schaliegas. Zeker wanneer Europa net als de Amerikanen een schaliegasrevolutie kan ontketenen. Toch is van een gezamenlijk Europees schaliegasbeleid nog lang geen sprake. Sterker nog, door de lobby van het Verenigd Koninkrijk is aan de Europese klimaatdoelstellingen voor 2030 geen voorwaarde verbonden voor de winning van schaliegas.

Op het kaartje hieronder is te zien dat de verdeeldheid in Europa enorm is.

Een belangrijke reden is de grote controverse rond de winning van schaliegas in West-Europese landen als Frankrijk en Nederland. Daar houden milieuactivisten en betrokken burgers proefboringen tegen. Terwijl in Oost-Europese landen als Polen schaliegas als wondermiddel wordt gezien tegen gasgrootmacht Rusland.

Het is niet verwonderlijk dat ook Oekraïne veel verwacht van schaliegas. Het heeft vorig jaar een contract gesloten met Shell ter waarde van 7,25 miljard euro voor proefboringen naar het spul. Saillant detail: het schaliegascontract werd iets meer dan een jaar geleden getekend tijdens het World Economic Forum in het Zwitserse Davos. Ter bekrachtiging schudde premier Mark Rutte de hand van toenmalig Oekraïens president Viktor Janoekovitsj.

Maakt schaliegas Europa energie-onafhankelijk?

Nee, en daar zijn verschillende redenen voor. Allereerst is er veel minder schaliegas in Europa dan in andere delen van de wereld. China en de Verenigde Staten hebben de grootste reserves. De Engelsen, die al bezig zijn met de winning van schaliegas, hebben naar schatting 56 miljard kubieke meter schaliegas. Wat gelijk staat aan de binnenlandse vraag voor de komende vijfenhalf jaar. Een kortetermijnoplossing dus.

Voor de Polen en Fransen ziet het er een stuk beter uit. Tenminste, wanneer de winning van schaliegas rendabel is. Dan hoeft Polen over twintig jaar helemaal geen buitenlands gas meer te importeren en ziet Frankrijk haar import met 40 procent afnemen.

Voor Europa als geheel is de situatie een stuk somberder. De importafhankelijkheid van buitenlands gas blijft, zelfs bij een enorme hoeveelheid aan technisch winbaar schaliegas, in 2050 nog rond de 60 procent.

De vraag is ook of gasbedrijven wel die miljardeninvesteringen willen doen in Europa. De winning van gas in diepgelegen steenlagen is drie à vier keer zo duur als het boren naar gas in zandlagen of op zee. Om bedrijven te overtuigen moeten Europese landen duidelijke financiële voordelen bieden voor het winnen van schaliegas.

Zelfs in Polen, het land met de grootste Europese schaliegasreserves, stoppen olie-en gasbedrijven met het boren naar schaliegas. Met zeer lage belastingen probeert Polen nu investeerders over te halen te blijven boren. De hallelujah-stemming lijkt voorbij.

Europa’s energiemarkt werkt anders

De Amerikaanse schaliegasrevolutie is voor Europa dus niet haalbaar. Dat heeft niet alleen te maken met de hoeveelheid aan technisch winbaar schaliegas, het heeft ook te maken met de grote verschillen tussen beide gasmarkten.

In de VS ben je naast landeigenaar ook baas over de ondergrond. Wanneer er diep onder je huis schaliegas wordt gevonden is het dus aantrekkelijk je grond aan gasbedrijven te verkopen. Daarnaast zorgt een federale wet ervoor dat een ontdekte gasvoorraad binnen vijf jaar gewonnen moet worden. Anders mag de concurrent het proberen. Daardoor slaan veel kleine petroleumbedrijfjes in hoog tempo put na put, ook al moeten ze hun opbrengsten soms tegen verlies verkopen. En dat komt weer door een andere wet, die het de Amerikanen verbiedt schaliegas te exporteren. Doordat al het spul in de VS blijft en niet de wereldmarkt opstroomt, drukt het de gasprijzen.

Op langere termijn willen de Amerikanen wel schaliegas gaan exporteren, maar dan is Europa niet de eerste keus. De gasprijzen in Azië liggen stukken hoger dan in Europa, dus daar valt veel meer te verdienen.

Besluit Europa toch in te zetten op schaliegas, dan is alleen in het positiefste scenario een verlaging van de gasprijs van maximaal 15 procent mogelijk. Maar dan is nog de vraag of de gevestigde spelers in de Europese gasmarkt dit toestaan. In Europa heeft een aantal grote gaslanden zoals Rusland, Noorwegen maar ook Nederland, Algerije en Qatar de hele markt in handen. Zij kunnen via lagere langetermijncontracten de gasprijs tijdelijk verlagen om zo de winning van schaliegas onaantrekkelijk te maken.

Meer stroom uit kolen

Het grootste probleem voor deze gasbedrijven is echter de groei van kolen in onze elektriciteitsvoorziening. Door de enorme daling van de gasprijzen in de VS exporteert Amerika haar eigen kolen nu naar Europa. Een mooie meevaller voor de Amerikanen. Voor hun elektriciteitsvoorziening gebruiken zij schaliegas in plaats van kolen, waardoor de CO2-uitstoot daar flink is gedaald.

Paradoxaal genoeg is Duitsland zowel kampioen zonne-energie als ook een van de grootste producenten van het zeer vervuilende bruinkool. Inderdaad, vanwege de goedkope kolenprijs.

Europa zit daardoor met een enorm milieuprobleem. Paradoxaal genoeg is Duitsland zowel kampioen zonne-energie als een van de grootste producenten van het zeer vervuilende bruinkool. Inderdaad, vanwege de goedkope kolenprijs. Terwijl de veel duurzamere gasgestookte centrales stilstaan en massaal worden afgeschreven door energiebedrijven. Een flinke tegenvaller voor zowel het klimaat als de gasbedrijven.

Want waar Europese politici roepen om minder afhankelijkheid van Russisch gas, daar lobbyen Europese gasbedrijven - samen met Gazprom - voor meer gas in onze elektriciteitsvoorziening. Dat gebeurt binnen het European Gas Forum waar onder andere het Brits/Nederlandse Shell, het Franse GDF Suez én het Russische Gazprom gas promoten als onderdeel van de Europese klimaatdoelstellingen.

3. Afkicken van fossiele energie

Vanuit milieuoptiek is lobbyen voor meer gas helemaal geen vreemde gedachte. Wil Europa haar ambitieuze doelen halen, dan moet het flink minder CO2 uitstoten. De combinatie duurzaam en gasgestookte elektriciteit is dan erg voordehandliggend. Zowel als brandstof voor de elektriciteitsvoorziening (om de vervuilende kolen te vervangen), als als alternatief voor olie in het transport. Daarvoor moeten wel de ETS-rechten flink in prijs stijgen, zodat de vervuilendste brandstoffen het zwaarst belast worden.

Wanneer Europa gehoor geeft aan deze gaslobby vormt Gazprom ineens een essentieel onderdeel van de duurzame plannen.

Precies deze zeer ongemakkelijke uitkomst laat eens te meer zien dat Europa veel te afhankelijk is van de import van fossiele energie. De EU is voor meer dan 50 procent aangewezen op gas, olie en kolen uit het buitenland. Door alle angstbeelden over het dichtdraaien van de Russische gaskraan vergeten we bijna dat Rusland ook de belangrijkste exporteur is van olie en kolen.

Willen Europese politici een les trekken uit het conflict in Oekraïne, laat het dan deze zijn: we moeten zo snel mogelijk afkicken van onze fossiele-energieverslaving.

Het pleidooi vóór de winning van schaliegas maakt Europa wel iets minder afhankelijk van het buitenland, maar schuift het wezenlijke probleem voor zich uit.

We moeten zo snel mogelijk afkicken van onze fossiele-energieverslaving

In plaats van pleiten voor meer energie, moeten Europese politici leren zich hard te maken voor mínder energie. Daar ligt het begin van een oplossing. Investeren in energiebesparing. Niet sexy, maar daar valt wel de grootste winst te halen. Energiebesparing is een van de 20-20-20-doelstellingen en het lijkt er sterk op dat Europa keihard gaat falen op dit onderdeel. Geen enkel EU-land slaagt erin om jaarlijks 1,5 procent energie te besparen. 

Nu de economie weer aantrekt moeten politieke leiders en het bedrijfsleven dan ook het lef hebben te investeren in een circulaire economie waar brandstoffen worden hergebruikt. Miljardeninvesteringen in heel erg zuinige en duurzame technieken zorgen voor een continent dat niet jaloers hoeft te kijken naar de schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten en tegelijkertijd haar fossielafhankelijkheid af ziet nemen. Want daar is Poetin het bangst voor.