Op 17 december werd de Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS) aangenomen door de Tweede Kamer. De moet ervoor zorgen dat publieke en private organisaties samenwerkingsverbanden kunnen aangaan om gegevens te delen. Dit om fraude en ondermijning te bestrijden.

Door de toeslagenaffaire viel het even niet zo op. Dat is ironisch, want door die WGS zou zomaar een nieuwe toeslagenaffaire kunnen ontstaan. Tenminste, dat is wat een maatschappelijke coalitie betoogt, waaronder clubs als Privacy First en FNV en schrijvers Maxim Februari en Tommy Wieringa.

Op 8 januari schreven ze aan de Eerste Kamer, die de wet nog moet goedkeuren. De tekst is niet mals: ‘Met dit voorstel koerst het kabinet af op een vorm van governance die niet past in een vrije samenleving en doet denken aan de dataverwerkingspraktijken die vooraf gingen aan de toeslagenaffaire.’

Bij de toeslagenaffaire werden burgers in het geheim op een lijst gezet, bedoelen ze, met alle gevolgen van dien. Met deze nieuwe wetgeving zou er zomaar weer een dergelijk schandaal kunnen ontstaan.

Drie bezwaren

De brief telt drie bezwaren. Allereerst: nieuwe samenwerkingsverbanden kunnen zonder parlementaire controle worden toegevoegd. Informatie kan dus worden gedeeld, ook met bedrijven, zonder dat dit langs de Tweede Kamer hoeft. Dat is in strijd met de Grondwet, vindt de coalitie, omdat een inbreuk op privacy moet worden goedgekeurd door het parlement.

Bovendien staat het ‘doelbindingsbeginsel’ op de tocht in de WGS. Dat betekent dat data met een specifiek en gerechtvaardigd doel moeten worden verzameld. En dat ze niet vervolgens zomaar voor een ander doel kunnen worden gebruikt. Volgens de coalitie wordt dit beginsel doorbroken in de nieuwe wet: ‘Alle data over burgers zijn “fair game” onder de WGS.’

Tot slot ontstaat er zo’n ‘indringend en omvangrijk netwerk tussen overheden en bedrijven’ dat het voor een gewone burger niet te begrijpen is welke gegevens waar worden gebruikt, laat staan dat die ertegen in beroep kan gaan.

Ook de Autoriteit Persoonsgegevens en de Raad van State uitten hun zorgen over de WGS. De Raad van State voor om voor elk samenwerkingsverband een nieuwe wet te maken, zodat er meer controle is door het parlement. Het mocht niet baten.

'Super SyRI'

Dat de wet werd aangenomen is extra verbazingwekkend omdat een andere wet begin 2020 nog sneuvelde. Het ging om de Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen (SUWI), waarin het Systeem Risico Indicatie (SyRI) werd geïntroduceerd.

SyRI moest allerlei soorten fraude met sociale voorzieningen opsporen. Met je uitkering, bijvoorbeeld, of je belastingen. Daarvoor combineerde dit systeem allerlei databronnen – van gemeenten, UWV, de Sociale Verzekeringsbank, de Belastingdienst.

De coalitie die nu de brief schreef aan de Eerste Kamer, trok eerder ten strijde tegen SyRI. Ze noemden hun campagne Bij Voorbaat Verdacht. Hun bezwaar: SyRI was in strijd met de mensenrechten (lees meer over die bezwaren in dat ik vorig jaar schreef).

Op 5 februari 2020 kregen ze gelijk van de rechter. De rechter riep het systeem een halt toe. Dat was niet alleen in Nederland een mijlpaal.

‘De zaak tegen SyRI is bij mijn weten een van de eerste waarin een dergelijk systeem om uitkeringsfraude op te sporen op grond van mensenrechtenverdragen wordt betwist’, vertelde Christiaan van Veen, die leiding geeft aan het Digital Welfare State and Human Rights Project aan New York University, me indertijd.

Volgens de coalitie achter Bij Voorbaat Verdacht gaat de WGS, de nieuwe wet dus, nog verder dan SyRI. Want in de WGS kunnen – naast overheidsgegevens – ook private databronnen worden gebruikt. Niet voor niets doopte ze de wet om tot ‘Super SyRI’.

Toen ik vorig jaar interviews deed over SyRI, verwachtte iedereen dat de WGS ook zou worden afgeschoten. Zoals Maxim Februari het laatst verwoordde in ‘Het werd me van alle kanten verzekerd. “De boodschap van de Toeslagenaffaire en SyRI is aangekomen.”’

Blijkbaar niet. De laatste horde moet nog genomen worden door de Eerste Kamer. Neemt die de wet ook aan, dan zou het mij niet verbazen als er weer een rechtszaak komt.

Meer lezen?

Wil je meer lezen over de toeslagenaffaire? Collega Jesse Frederik schreef er een over. Zo hadden we het niet bedoeld verschijnt op 9 februari. Je kunt nu al lezen op De Correspondent of kijk van Op1 terug waarin Jesse meer vertelt over het boek.

Tot slot...

...de geactualiseerde versie van mijn boek ligt intussen in de (digitale) winkel! Ik vertelde er al over in de Intussen is ook de podcast geüpdatet, waarin ik het hele boek voorlees. Je kunt alles nu, voor nop, luisteren. Zoek in je podcast-app naar ‘Het bestbeluisterde boek ooit (met deze titel)’ of ga naar op De Correspondent, waar alle afleveringen op een rij staan.