Het is aan de journalistiek om kanalen naar de werkelijkheid te graven

Beste aanwezigen, leden van het bestuur en de jury van de Stichting Anne Vondelingprijs, geachte laudator,

Mag ik beginnen met u, Johan Remkes. Het is een eer en een voorrecht dat u de tijd heeft willen vinden om de prijs te komen uitreiken. Een democratisch politiek bestel heeft rolmodellen nodig. U bent zo’n rolmodel. Na een respectabele staat van dienst in de provinciale en landelijke politiek, bent u als vanzelfsprekend gevraagd de ene na de andere crisis te bezweren. 

Van de landelijke stikstofproblemen tot de brandgevaarlijke Haagse wijk Duindorp, u bracht rust en herstelde het zicht op algemeen aanvaarde normen en wetten. Uw huidige werk als integriteitsrestaurator in Limburg is een voorlopige kroon op uw werk, dat ongezegd illustreert dat politiek bestuur mensenwerk is, wat er ook voor managementgeheimtaal omheen geweven wordt. 

U beheerst de kunst ingewikkelde zaken eenvoudig te laten lijken. Dat is u, mét een capabele commissie, ook gelukt in het door het kabinet tergend lauw behandelde rapport ter versterking van het parlementair stelsel. Een serie gedurfde én praktische voorstellen die nog steeds wachten op serieuze aandacht van Kamer en kabinet. 

Dat u hier vandaag de hoofdrol vervult, zou oud-Kamervoorzitter Anne Vondeling een tevreden glimlach bezorgen. Zijn instincten waren misschien op sommige punten wat linkser dan de uwe, hij deelde met u een sterke hang naar een eerlijk en een open debat, waarin met fatsoen en gezond verstand wordt gezocht naar oplossingen voor publieke vraagstukken.

De symboolfunctie van het parlement is onbesproken gebleven

Dat brengt ons op het nationale debat dat al maanden, zo niet jaren hapert. Sinds 15 januari is er geen volledig bevoegd kabinet meer. De door corona en datzelfde kabinet op afstand gezette Tweede Kamer vertrekt binnenkort voor minstens vijf jaar, en waarschijnlijk langer, naar een toevallig leegstaand ministerie langs de Utrechtsebaan, de Eerste Kamer naar de Kazernestraat. Het Rijksvastgoedbedrijf beschikt. De symboolfunctie van het parlement is zo goed als onbesproken gebleven, als ware het de een of andere buitendienst.

De algemene verkiezingen van 17 maart kwamen en gingen. Op de invoegstrook die kabinetsformatie heet is intussen een kijkersfile ontstaan die vragen oproept over het verantwoordelijkheidsbesef van de betrokken bestuurders. Na zes weken hinten en suggereren zag informateur Hamer geen andere optie dan de voorzitters van de twee grootste fracties aan een schrijfopdracht te zetten. In de hoop dat men half augustus, vijf maanden na de verkiezingen ’ns begint te onderhandelen. 

Op Prinsjesdag dient een dan negen maanden demissionair kabinet een begroting voor 2021 in. Die kan onmogelijk ‘beleidsarm’ blijven. Waren de verkiezingen dan voor niks? Wie maakt zich er nog druk over?

Het ethisch wervend idealisme lijkt verdampt

Onvoldoende onderkent men dat alle gepropageerde openheid en ethisch wervend idealisme de dag na de verkiezingen verdampt lijken. Als Assepoester Collectief verlaten de kopstukken het toneel om als een stel grimmige stiefzussen elkaar maandenlang de maat te nemen. Ieder beroep op NL Doet-enthousiasme lijken zij van de hand te wijzen. En niemand die de koppen vaderlijk of moederlijk bij elkaar kan brengen en kan zeggen: genoeg is genoeg, jullie zullen het toch met elkaar moeten oplossen, dat ben je aan de kiezers verplicht.

Niemand die de koppen vaderlijk of moederlijk bij elkaar kan brengen en kan zeggen: genoeg is genoeg

Dat roept vragen op over de manier waarop de kabinetsformatie sinds 2012 is geregeld. Vondeling was het er overigens mee eens dat het Paleis uit de route geschrapt moest worden. Maar zonder betrokkenheid van het staatshoofd als neutrale gespreksleider blijkt de Tweede Kamer nog geen geoliede formule te hebben ontwikkeld. 

Even leek het of de Kamervoorzitter als een soort onderkoningin kon fungeren. Anderen verwachtten dat de voorzitter van de grootste fractie de leiding zou nemen. Gebutst als hij is door een samenloop van Binnenhofse omstandigheden, of uit tactische overwegingen, doet hij dat vooralsnog niet. Het past ook niet in de polder om te laten merken dat je de langste polsstok hebt.

De commissie-Remkes had een concreet alternatief: de gekozen formateur die drie maanden zou krijgen om een kabinet in elkaar te timmeren. Het vrij ver uitgewerkte voorstel heeft onvoldoende aandacht gekregen van kabinet en Kamer. De huidige politieke klasse onderschat dat alle in de aanloop naar de verkiezingen verzamelde goodwill voor democratische politiek, ook dit jaar snel is verspeeld. 

Een wapenwedloop van wantrouwen

Dat voedt mede het cynisme dat zorgt voor een niet zo smal deel van het electoraat dat niks gelooft van Den Haag en zich in een Bataafse Republiek verschanst. In de politiek wordt de opdringerige pers nogal ’ns verweten het cynisme te hebben gevoed. Die zou met een voorliefde voor onthullingen en rottigheid het politieke bestuur een slechte naam geven.

Zonder een kip-en-eidiscussie te willen uitlokken wijs ik op de ruim achthonderd ambtenaren die zich in Den Haag met woordvoering en communicatie bezighouden. Zij presenteren de zorgvuldig georganiseerde feiten, lakken hele hoofdstukken weg in volgens de Wet openbaarheid gepubliceerde stukken en kneden de beeldvorming. 

Journalisten weten dat zij steeds meer te maken hebben met een geföhnde werkelijkheid. Vrije nieuwsgaring is niet de bedoeling. Maar wel hun opdracht. Het resultaat is – goede uitzonderingen daargelaten – een wapenwedloop van wantrouwen. Het is natuurlijk een mooi succes van de Volkskrant dat zij de sms’jes van de minister-president in handen kregen. Maar is dat waar het om gaat? Zo iemand moet toch onbekommerd kunnen appen met collega’s en ambtenaren? Al kan dat berichtjesverkeer cruciale beïnvloeding door private partijen aan het licht brengen. 

Waar het om gaat is dat de essentie van de beleidsvoorbereiding en -overwegingen zichtbaar wordt. De politiek heeft meer openheid van huis uit beloofd. Maar de wens tot beheersing van de parallelle werkelijkheid van Den Haag is zo ingebakken dat het nog heel wat wederzijdse beschietingen zal vragen vóór transparantie normaal zal zijn.

Kanalen graven naar de werkelijkheid

Voorlopig blijft de noodzaak voor politieke journalisten kanalen te graven naar de werkelijkheid, met gevoel voor staatkundige verhoudingen en enige kennis van de ontstaansgeschiedenis van ons bestel, de manier waarop Nederlanders zichzelf besturen. Met enige afstand van het nieuws van gistermiddag en vanochtend. 

Omdat De Correspondent zich toelegt op ontwikkelingen in plaats van nieuwsfeiten beschouw ik deze Anne Vondelingprijs in de eerste plaats als een erkenning van dat soort journalistiek. Wat mijn collega’s schrijven over toeslagen, Shell, voetbal, Big Tech, de volgende pandemie, wonen, de automobiel, zorgzaamheid, gender en tal van andere onderwerpen zou vaker deel mogen uitmaken van de beraadslagingen in Den Haag.

Zolang het hier jachtig blijft, zullen wij voorbij de waan van de dag blijven rapporteren. En zal onderzoeksjournalistiek de plaats blijven innemen van wat eens gewoon journalistiek heette. Terwijl de gewone journalistiek voortploegt door veel geprefabriceerd nieuws. Voor een te groot deel op onfatsoenlijke arbeidsvoorwaarden.

Er is voorlopig nog genoeg werk voor de Stichting Anne Vondelingprijs.

Meer lezen?