Nederland is hard op weg om een bananenmonarchie te worden

Is Nederland een bananenmonarchie? De vraag wordt met de dag actueler nu dit land al sinds januari (bij vlagen daadkrachtig) wordt bestuurd door een afgetreden kabinet, terwijl de vorming van een realistisch meerderheidskabinet wordt geblokkeerd door partijen die vóór de verkiezingen zeiden op brede samenwerking te mikken.

Nu zien VVD en CDA af van onderhandelen met PvdA en GroenLinks omdat zij vrezen voor de stabiliteit van een coalitie met de twee linkse partijen. Zegt Wopke Hoekstra wiens CDA ideeloos in de touwen hangt na het vertrek van Pieter Omtzigt.

Spreken over Nederland als bananenmonarchie wordt steeds gewoner, en met reden. Bewindslieden als Stientje van Veldhoven en nu weer Cora van Nieuwenhuizen, die hun volgende baantje belangrijker vinden dan de publieke zaak te dienen in het hoogste ambt; het zijn uitingen van doorgeslagen individualisme passend in een bananenmonarchie. Zij hadden ook kunnen zeggen: bedankt voor het aanbod, als mijn huidige eervolle baan is afgerond bent u de eerste.

In januari viel het nog op toen het veelbesproken Kamerlid Pieter Omtzigt de geladen bananenterm gebruikte in een Kamerdebat over de rampzalige toeslagenaffaire. Eerder werd de bananenmonarchie al als krachtterm gebruikt door ongelijksoortige actiegroepen als Viruswaarheid en Urgenda.

Ware verhalen over de autoriteiten in het land van voldongen feiten

Van oudsher wordt bij Midden-Amerikaanse republieken het voorvoegsel ‘bananen’ gebruikt om een al of niet schilderachtige dictatuur te omschrijven die wordt ingefluisterd door een oppermachtig Amerikaans fruitbedrijf. De term werd in de VS in 1904 geïntroduceerd door de schrijver O. Henry (wiens boek in 1964 in Nederlandse vertaling verscheen als Trammelant in Bananenland).

Omdat we hier een koning hebben, is het begrip bananenrepubliek aangepast aan de monarchie. Het was journalist H.J.A. Hofland die de ‘bananenmonarchie’ vleugels gaf in zijn geruchtmakende boek Tegels lichten: Of ware verhalen over de autoriteiten in het land van de voldongen feiten in 1972.

Sindsdien is Nederland een bananenmonarchie als iemand wil zeggen dat het bar en boos is gesteld met de democratische rechtsstaat. De vraag is dus: is daar sprake van?

Schendingen van de democratische rechtsstaat worden erger naarmate ze langer voortduren en minder ophef veroorzaken

De toeslagenaffaire die Omtzigt aanleiding gaf tot gebruik van het B-woord is natuurlijk een drama waarin kabinet én Kamer én de Belastingdienst én de bestuursrechter steken hebben laten vallen. En er niet in slagen beloftes van snel herstel waar te maken. Iets vergelijkbaars kan gezegd worden over de aardgasschade in Groningen – heel Nederland én Shell én Esso hebben jaren van de opbrengsten geprofiteerd en laten de schuldloze burgers wier huis is ontwricht nu ook al jaren erin zakken. De voorspelbaar uit de hand gelopen decentralisatie van de jeugdzorg is een ander voorbeeld.

Schendingen van de democratische rechtsstaat worden erger naarmate ze langer voortduren en minder ophef veroorzaken. Dat geldt zeker voor de toeslagenaffaire, ‘Groningen’ en de jeugdzorg.

Spreadsheetsalafisten

Is Nederland daarmee een BM? Het voormalig Kamerlid voor GroenLinks Zihni Özdil twitterde (naar aanleiding van het jongste klimaatrapport): ‘Nederland wordt de facto geregeerd door de papieren werkelijkheid van topambtenaren, planbureaus en ongekozen overlegtafels. De achterkamertjes-dictatuur van de spreadsheet-salafisten.’ Dat is een levendige beschrijving van de bestuurscultuur in het land, maar er is hier geen grote ananasfabrikant die deze achterkamertjes zegt wat ze moeten doen. En het is de vraag of die spreadsheeters een samenhangend plan hebben.

Bovendien, we hebben op gezette tijden verkiezingen waarvoor iedereen een lijst kan aandragen. Achttien daarvan hebben een of meer zetels in de Tweede Kamer bemachtigd. Daarmee kunnen ze de regering controleren. Maar omdat een aantal fracties ook het in januari gevallen kabinet-Rutte III bemenst, mist die controle weleens scherpte – zeker als het gaat om de vorming van een nieuw kabinet. Hoe nonchalanter met de kiezersuitspraak wordt omgegaan, hoe vertrouwder het voelt in bananenkringen.

We zijn in Nederland gewend dat de meeste dingen wel lopen, dat er drinkwater uit de kraan komt waar we heerlijk in douchen en de auto mee wassen. Daarom ligt niemand er echt van wakker dat het kabinet in januari aftrad wegens de toeslagenaffaire en er een halfjaar na de verkiezingen van maart nog geen serieus begin is gemaakt met onderhandelen over een regeerakkoord. Brede samenwerking beloofden ze, en snel formeren via de inhoud. Wat deden ze: pimpampetten en elkaar uitsluiten.

Kabinet zonder papieren bestuurt en lekt of er niks aan de hand is

Intussen laat het waarnemerskabinet al drie weken vóór Prinsjesdag de eerste nieuwe miljardenuitgaven uitlekken. Volop regeren met nieuw beleid – ondanks de demissionaire status – en traditiegetrouw lekken, nog wat vroeger dan anders. Maar niet het stuk vrijgeven waarin VVD en D66 deze zomer een aanzet tot een proeve van een schets van een mogelijk regeerakkoord beschreven. De burger zou eens kunnen zien dat er op de inhoud wel degelijk een kabinet met PvdA en GroenLinks te vormen is.

Het is een ongehoorde lange neus naar de kiezer, die in maart in al die gepresenteerde goede bedoelingen moest geloven en massaal gewetensvol afwegend heeft gestemd. En nu al zes maanden niets anders te horen krijgt dan wie niet met wie wil spelen. De kift op het schoolplein. Doe dan maar een echte bananenmonarchie. Daar is de formatie zo gepiept.

Het is ook heel normaal in bananenrepublieken dat een vriend van de regeringsleider hem uitvoerig voor de staatsomroep interviewt in de aanloop naar ‘verkiezingen’

Het dubbel-demissionaire kabinet-Rutte III heeft uitvallers vervangen door onder andere drie Kamerleden die – anders dan de Grondwet zegt – ook lid blijven van de Tweede Kamer. Bewindslieden die in de nieuwe Kamer worden gekozen mogen beide functies combineren tot er een nieuw kabinet aantreedt. Dat geldt niet voor bewindslieden die geen minister of staatssecretaris waren op het moment van de verkiezingen. Niet dramatisch, maar een beetje bananig is het wel.

Zoals het ook heel normaal is in sommige bananenrepublieken dat een vriend van de regeringsleider hem uitvoerig voor de staatsomroep interviewt in de aanloop naar ‘verkiezingen’. Dat Jort Kelder ook nog es propaganda van Forum voor Democratie financierde, trekt het laatste fineer van zijn journalistieke onafhankelijkheid weg. Geen probleem voor Op1, geen probleem in Bananenland.

Democratisch dubieus bestuur

In een beetje bananenrepubliek kan de landsleiding de rechterlijke macht opdrachten geven. Dat werkt in Rusland heel goed. Polen oefent ermee. Ondanks een aanhoudend drabbige Twitterstroom van die strekking is er in Nederland geen sprake van rechtspraak op bestelling. Eerder het tegendeel, zullen politieke ambtsdragers regelmatig brommen. De onafhankelijkheid en toegankelijkheid van de rechtspraak (en daarmee van de democratische rechtsstaat) wordt hoogstens aangetast door onderfinanciering van de rechtspraak en van de rechtshulp aan mensen met weinig middelen. Een van de Prinsjesdaglekken suggereerde dat het Rutte-kabinet dat dan dienstdoet aan dat laatste iets wil doen.

Minstens even zorgelijk zijn betrekkelijk terloops verrichte daden van een dubieus democratisch gehalte waar de minister van Binnenlandse Zaken zich toe heeft laten verleiden. De paniekerige afschaffing van het raadgevend referendum was een afspraak in het regeerakkoord, maar verder in strijd met ongeveer alle beleden bedoelingen. De van hogerhand doorgedrukte fusies tussen de gemeenten Haren en Groningen, respectievelijk Scherpenzeel en Barneveld deugden evenmin, negeerden kiezersuitspraken en kwamen in het tweede geval dicht bij omkoping. Ongerief met een vrij hoge BM-score.

Nederland bevindt zich natuurlijk voluit in bananengezelschap met het jarenlang volgehouden belastingparadijsbeleid. De Kaaimaneilanden, de Marshall-eilanden, Malta en Santa Lucia voelen zich aangesproken door de concurrentie van de Zuidas. Officieel wil Nederland nu van het etiket af maar dat duurt nog wel even lekker lang, gelukkig.

Rechtsstatelijke kritiek genegeerd

Twee wetsontwerpen over toezicht op maatschappelijke organisaties (bijvoorbeeld moskeeën en motorbendes) oogstten rechtsstatelijke kritiek van de EU en de Raad van State, maar de Kamer en de minister voor Rechtsbescherming zetten nog even door. In een B-land is het doel altijd heiliger dan de middelen. In Nederland blijft het zoeken naar evenwicht tussen die twee.

Over schenkingen weten we meestal zo weinig en zijn de regels zo fluïde dat we niet eens weten hoe hoog de BM-score zou moeten zijn

Kort voor de jongste verkiezingen gaven nieuwe rijken veel geld aan de Partij voor de Dieren, D66 en het CDA. Vooral bij die laatste partij werd volgens het inmiddels vertrokken Kamerlid Omtzigt wel degelijk invloed op de keuze van een lijsttrekker en een paar programmapunten gekocht. Over schenkingen aan politieke partijen weten we in Nederland meestal zo weinig en de regels zijn zo fluïde dat we niet eens weten hoe hoog de BM-score zou moeten zijn.

Dat is anders voor het kantoor van de landsadvocaat, die jaarlijks in zeker duizend zaken namens de overheid optreedt, ook in integriteitszaken. De belangrijkste partner kon achttien jaar klanten (waaronder de overheid) voor miljoenen oplichten, zonder dat de rest van het kantoor het doorhad. Voor de minister van Justitie geen aanleiding een andere landsadvocaat te zoeken. Wat wel?

Nederland is nog geen bananenmonarchie maar dít is echt waar bananensmoothies van worden gemaakt.

Lobbyen bij het ministerie waar je over ging

En wat dacht u van Cora van Nieuwenhuizen, die de Nederlandse lobby van energiebedrijven (waaronder Gazprom) per 1 oktober gaat leiden. Op een millimeter na in strijd met het lobbyverbod dat gold tot eind 2019 toen de circulaire waar het in stond werd ingetrokken, zonder het parlement daarvan op de hoogte te stellen. In het Blauwe boek, handboek voor bewindspersonen (artikel 6.2.2) staat nog steeds doodleuk dat bewindslieden twee jaar na hun aftreden niet mogen lobbyen op het gebied waar zij verantwoordelijk voor waren. Van Nieuwenhuizen was vijf dagen waarnemer op Economische Zaken en overigens zou de geest van het zoekgemaakte lobbyverbod deze draaideurmanoeuvre ontraden, als het eigen fatsoen al niet genoeg raadgever was.

Als kiezer worden we steeds opzichtiger bedonderd door politici die het goedbetaalde Kamerlidmaatschap en ministerschap zien als opstapjes naar beter betaalde en rustigere banen. Politici die vóór verkiezingen lyrisch proza (laten) opschrijven over hun gemeenschapszin en hun hoopvolle wil om samen te werken en de grote problemen van onze tijd op te lossen.

Maar laten we moed en vertrouwen putten uit de warme woorden van Mark Rutte in zijn brief van maart 2021 aan alle Nederlanders getiteld ‘Samen naar de eindstreep. En verder.’

‘En mijn partij, en zeker ik alleen, hebben echt niet alle wijsheid in pacht. De mooie dingen in ons land ontstaan gewoon door samenwerking tussen partijen en mensen in het hele land. Verschillende inzichten en ideeën zorgen samen voor een beter plan. En om plannen in daden om te zetten moeten we ook met zijn allen aan de slag. Op die manier gaan we samen de eindstreep halen, en kunnen we daarna sterk uit de crisis komen.’

Daar word je toch blij van? Het komt vast helemaal goed. Met een kabinet gesteund door VVD, CDA, ChristenUnie, PVV en JA21, met FVD of BoerBurgerBeweging als gedoogsatelliet.

Meer lezen: