Kijk uit met de volgende grote verbouwing van de jeugdzorg

Aan de goede bedoelingen heeft het niet gelegen. Toen de jeugdzorg in 2015 werd gedecentraliseerd van Rijk naar gemeente, was aan alles gedacht: de zorg zou dicht bij huis te vinden zijn, snel, persoonlijk, effectief en zo min mogelijk medisch, de financiering werd vereenvoudigd in één systeem, er zou minder bureaucratie komen.

Zeven jaar later trekt het kabinet-Rutte IV de stekker uit een van de grote hervormingsoperaties van Rutte II: de decentralisatie van de jeugdzorg is grandioos mislukt. Behalve in het bereiken van jongeren: deed in 1997 nog 1 op de 17 jongeren beroep op een vorm van jeugdzorg, in 2015 deed 1 op de 10 jongeren dat en vorig jaar had 1 op de 7 jongeren jeugdzorg nodig.

De kosten zijn intussen geëxplodeerd. Gemeenten moeten die stijging grotendeels zelf opvangen en dreigen daar in het hele land financieel aan onderdoor te gaan. Allerlei andere nuttige en onomstreden voorzieningen komen in de knel. Kan de doorfietsroute van Assen naar Groningen worden aangelegd of moeten de wachtlijsten in vooral de zware jeugdzorg nog langer worden?

Geregisseerde marktwerking in jeugdzorg mislukt

De staatssecretaris verantwoordelijk voor jeugdzorg, Maarten van Ooijen, beschreef samen met zijn collega voor Rechtsbescherming, Franc Weerwind, vorige week in nauwelijks bedekte Haagse termen hoe alle mooie ambities zijn verzand. De geregisseerde marktwerking heeft een wildgroei aan zorgaanbieders opgeleverd – vooral in de lucratieve lichte zorg.

Jongeren met een acute behoefte aan ingewikkelde, zware zorg laten zij over aan grote, overvraagde ggz-instellingen die dreigen te bezwijken onder personeelsgebrek en administratieve rompslomp. In sommige gespecialiseerde instellingen is men aan alle aanbestedingen en verantwoordingsvormen 40 procent van de tijd kwijt. Van Ooijen zegt met gevoel voor understatement: ‘Als we dat weten te halveren, scheelt dat een slok op een borrel.’

Het was de monumentale erkenning dat een van de grote operaties van het kabinet-Rutte II in alle opzichten z’n doel heeft gemist: er zijn meer jonge mensen dan ooit die wachten op of afhankelijk zijn van zorg, de kosten zijn sinds 2015 met 55 procent gestegen tot 5,6 miljard per jaar.

Gemeentes in het nauw

Bovendien werd de belofte van meer gemeentelijke autonomie gebroken: hun begrotingen werden ontwricht en de nog steeds strakke regulering door Den Haag sloeg de hoop op een meer lokale invulling van de zorgverlening de bodem in. Gemeenteraadsleden visten steeds meer achter het net terwijl hun wethouders noodgedwongen samenwerking met omliggende gemeenten zochten, zonder daar in regionaal verband verantwoording over af te kunnen leggen.

Destijds was de wat blijmoedige maar in wezen vileine verwachting dat beter en goedkoper samen konden gaan. Er zat een mens- en maatschappijopvatting achter die ook ten grondslag ligt aan wetten als de Participatiewet: mensen aanspreken op hun eigen kracht, en die van hun familie- en buurtnetwerk.

Destijds was de wat blijmoedige maar in wezen vileine verwachting dat beter en goedkoper samen konden gaan

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) wees er in 2017 al op dat heel wat mensen die in aanmerking komen voor vormen van ondersteuning nu juist niet over het ‘doen-vermogen’ beschikken om zichzelf te redden of tijdig om hulp te vragen.

Maar de trein denderde door. Waarschuwingen werden in de wind geslagen. Al sinds de jaren 70 van de vorige eeuw is gesleuteld aan de beste manieren om jongeren en de gezinnen waarin zij opgroeien hulp te bieden. Daarbij werd in steeds grotere systemen gedacht. Met de opdracht maatwerk te leveren.

Alle ambities lost in transition

Het kabinet-Balkenende IV zette de transitie van de jeugdzorg al op de agenda. De decentralisatie van 2015 was de uitkomst van die ingrijpende plannen. En al vanaf het begin werd gewaarschuwd dat de mooie bedoelingen gecombineerd met kostenbesparingen verloren zouden gaan. Lost in transition.

De ramp die de jeugdzorg sindsdien heeft getroffen is een product van de illusie van almacht van bureaucratisch beheersbare zorgverlening aan mensen in familie- en levensnood. Die bovendien fataal werd verweven met een onvoldoende doordachte hang naar bedrijfsmatig denken over marktwerking en kostenbeheersing.

Het gevolg is dat steeds meer psychologen, psychiaters en andere hulpverleners zich gemangeld voelen. En overwegen te stoppen. Zij kunnen niet de diagnose stellen en de behandeling uitvoeren die ieder mens verdient. Niet altijd adequaat opgeleide gemeenteambtenaren voelen zich gedwongen jongeren uit de duurdere zorg te weren. Huisartsen mogen vaak niet doorverwijzen naar deskundige behandelaars waar de gemeente in kwestie geen contract mee heeft afgesloten. Als het budget op is, moet een zwaar autistisch of gewelddadig kind tot januari wachten.

Steeds meer hulpvraag

Zijn we een te hulpbehoevend volk geworden? Niemand kan daar een objectief antwoord op geven. Feit is dat steeds meer gezinnen en jongeren hulp zoeken bij vragen of acute situaties waarin zij zich geen raad weten. En dat zij voor met tekorten dichtgeplakte loketten staan.

Het was door sommigen voorspeld. Het werd vanaf het begin gesignaleerd. En het ging door, ook al werkte de mix van gekozen recepten niet zoals gehoopt. Modegolven in het overheidsdenken blijken bijna onontkoombaar.

De basis voor de toeslagenaffaire werd gelegd toen Kamer en kabinet vooral gebeten waren op fraude met uitkeringen. Gecombineerd met een te ongeremd geloof in algoritmen die menselijk gedrag kunnen voorspellen.

Zijn we een te hulpbehoevend volk geworden? Niemand kan daar een objectief antwoord op geven

Nu is iedereen geschokt en gegeneerd over alle ontsporingen en moet de Belastingdienst halsoverkop de geleden schade vergoeden. Daar zijn door de verlegenheid van het moment gedreven toezeggingen over gedaan. En moet de dienst toeslagen toch ieder bonnetje verantwoorden en zorgen voor gepaste en verantwoorde compensatie. Wat weer veel tijd en menskracht vraagt. Zijn we daar weer verontwaardigd over.

Het ontwerp van de wet om slachtoffers netjes te compenseren krijgt nu al weer stevige kritiek van de Raad voor de rechtspraak: te ingewikkeld en onduidelijk bij welke rechter men moet aankloppen. Zo draait de overheid steeds verder vast in haar eigen fouten. Zie ook Groningen.

Zijn er lessen uit de toeslagenaffaire die hier opgaan?

Zijn er voor de oplossing van het jeugdzorgdrama lessen te leren uit de toeslagenaffaire? In beide gevallen was de remweg te lang. Tot en met vorige week klonken de alarmberichten van het front. De hele rechterlijke macht trok in 2021 aan de bel en heeft sindsdien alleen maar grotere zorgen over de jeugdbescherming: men komt te veel en te ernstige wantoestanden tegen om netjes in toga te blijven zwijgen.

De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming gaat zo ver dat hij adviseert de verantwoordelijkheid voor jeugdbescherming weg te halen bij de gemeentes en weer onder te brengen bij het Rijk. Dat kan uniforme standaarden en financiering garanderen en voor de rest de uitvoering aan de gemeenten opdragen.

De Nationale ombudsman heeft keer op keer gewaarschuwd dat de overheid niet thuis geeft als burgers hulp nodig hebben. In zijn jaarverslag 2021 stelt hij dat het vaak beloofde maatwerk, dat alle complexe problemen moet oplossen, ‘geen oplossing voor slecht beleid is’.

Een onderzoek van van Follow the Money beschrijft hoe ook de gemeentes hun nieuwe rol niet hebben kunnen waarmaken door een gebrek aan deskundigheid, geld en samenwerking.

De zoveelste complete verbouwing

En nu staat de jeugdzorg weer een complete verbouwing te wachten. Staatssecretaris Van Ooijen en minister Weerwind schreven vorige week aan de Kamer een brief van 31 kantjes met negen bijlages, een hervormingsagenda en dat alles bij elkaar gehouden door vijf nieuwe ‘leidende principes’.

Het is een schoolvoorbeeld van Nederlands openbaar bestuur. Een terrein van overheidsbeleid heeft problemen. Daar wordt over geklaagd, reportages beschrijven de knelpunten in de praktijk, rapporten persen die in de werkelijkheid van het beleid, daar wordt na een jaar een bezorgd Kamerdebat over gevoerd, de bewindspersoon belooft een brief, of een nota als het erg genoeg is. Daar wordt naar verwezen als intussen in de media blijkt dat de zaak echt uit de hand is gelopen.

Tegen de tijd dat alle betrokkenen in de touwen hangen en geen nieuwe woorden kunnen vinden om uit te leggen dat het systeem hen dagelijks dwingt door idiote hoepels te springen, komt er een jonge bewindspersoon die erkent dat het zo niet langer kan. André Rouvoet was ook heel veelbelovend toen hij de Centra voor Jeugd en Gezin oprichtte.

De optimistische bewindspersoon van dienst presenteert een vrijwel compleet vernieuwd systeem dat alle mankementen van het vorige oplost en de burger als een verloren zoon c.q. dochter omhelst. O ja, en een half miljard bezuinigt, want alles wordt veel kleinschaliger en effectiever.

Nadenken bij vernieuwing

Dat is ongeveer waar we nu staan met de jeugdzorg. Staatssecretaris Van Ooijen is ijverig en nederig, wat niet deugt moet anders. Ook deze keer komen de eerste bedenkingen tegen het reddingsplan al los: de nadruk op ‘bewezen effectiviteit’ van de zorg (geen paardenkamp meer vergoed voor kinderen met examenstress) leidt tot verhevigde monitoring, zegt Annemiek Harder, hoogleraar Wetenschappelijk onderbouwde jeugdzorg aan de Erasmus Universiteit in NRC. ‘Uiteindelijk, zegt ze, draait het er vooral om dat hulpverleners beter hun werk kunnen doen, hoe je alle hervormingen ook vormgeeft.’

De lessen van de toeslagen- en andere grote affaires zijn al getrokken, of liggen voor de hand. Ga rustig om met het Grote Nieuwe Inzicht van de week. Begin bescheiden, pas mogelijke oplossingen op proef toe. Verwacht geen wonderen van geautomatiseerde systemen. Vertrouw de uitvoerders en de professionals. Laat ze hun werk doen. Geef ze de ruimte zich als mens te blijven gedragen. Hou ze niet gevangen in een steeds veeleisender controlecircus. Verdoe geen tijd en geld met markt nabootsende aanbestedings- en inkooprituelen. Let op en grijp in zodra bij de uitoefening van publieke taken ergens opeens verdacht veel geld wordt verdiend. Creëer banen die het echte werk doen. Bezuinig op organisaties die praten over het werk en zich ertegenaan bemoeien. Sluit de meeste drieletterorganisaties.

En dan te bedenken dat de jeugdzorg nog maar een deel is van de gezondheidszorg als geheel, waar het uitwieden van het managementmodedenken nog moet beginnen.

Meer lezen?