Het Prinsjesdagdebat: een groepskunstwerk waar de hele Kamer aan meemacrameede

Wat was het belangrijkste uit het Prinsjesdagdebat? Het voltallige kabinet dat wegliep na treiterteksten van Thierry Baudet? De toegezegde koopkrachtreparatie met prijsplafond voor de energierekening? De onvoorwaardelijke steun voor Oekraïne? De aanklacht van Farid Azarkan tegen de haatregen van Geert Wilders?

Allemaal samen een beetje. Het bestaan van een parlementaire democratie waarin veel gezegd kan worden, maar niet alles, was in de huidige wereld misschien wel het bijzonderst. En het belangrijkst. Met een minister-president die na drie intensieve dagen Troonrede en Algemene Politieke Beschouwingen nog grappen kon maken voor zijn nachtvlucht naar New York vertrok, waar hij vrijdag met Jan en alleman onderonsjes moest hebben bij de Verenigde Naties, over het bewaren van de wereldvrede.       

Prinsjesdag 2022: oorlog in Europa, inflatie van meer dan tien procent, per week stijgende energieprijzen, een parlementaire democratie die wankelt, een overheid die er voor iedereen wil zijn maar veel mensen teleurstelt. Dat was het achterdoek van deze jaarlijkse Politieke Beschouwingen.

Debatteren op hoofdlijnen. Kan dat?

Het is gebruikelijk om twee dagen over onderdelen te klagen, meestal op de laatste dag toegespitst op een concrete toezegging, die geld kost – de coalitie heeft wisselgeld klaarliggen of blijft weigeren, met gesloten kaken. Na de zonnige start met de Troonrede en de rijtoer, eindigt de week meestal in de vroege uurtjes van vrijdag, met moegezeten bewindslieden en Kamerleden, en niemand wijzer of blijer.

Zou het lukken een stap terug te doen? Kan de Tweede Kamer de plaats van Nederland in Europa in beeld krijgen om zicht te krijgen op waar al die crises vandaan komen en wat we daar hier aan kunnen doen? Zou het mogelijk zijn op grond van politieke overtuigingen, nu eens op hoofdlijnen te debatteren? Dat waren de vragen uit m’n politiek dagboek van vorige week.^*

Ik wist wel dat het een optimistische vraag was. Naïef, zo je wil. Maar het leek me een nuttige exercitie om de debatten van de afgelopen twee dagen eens langs die meetlat te leggen. Lukt het de Kamer om zich niet te verliezen in een Babylonische spraakverwarring van details? SGP-voorman Van der Staaij was in datzelfde risico geïnteresseerd toen hij de Kamervoorzitter een Bruegel-reproductie van de Toren van Babel aanbood. Maar dat terzijde.

Wie puur luisterde naar de voorbereide toespraken van de twintig fractievoorzitters kon weinig hoofdlijnen ontdekken. Sommigen begonnen met een aangrijpend beeld (meestal van armoede) of een inspirerende verwijzing (Spinoza bij de afgescheiden Volt-politica Gündoğan, die net als Segers van de ChristenUnie ook Roosevelt aanhaalde). Maar de meesten brandden direct los over de ‘bestaanszekerheidscrisis’ (Heerma, CDA) of ‘menswaardigheidscrisis’ (Azarkan, DENK). De energierekening stond centraal.

Debat, tussen de interrupties door

Na een paar uur werd ik een beetje tureluurs van alle interrupties. Bijna niemand kreeg de kans meer dan een paar gedachten te ontvouwen voordat collega’s erdoorheen fietsten met vaak wat smalende, wantrouwige vragen – om er gunstig bij af te steken.

En toch: als je een stap terug deed, zag je wel een paar hoofdlijnen opdoemen die het ‘debat’ tegen wil en dank kenmerkten.

Deze Algemene Politieke Beschouwingen waren in de eerste plaats koopkracht-beschouwingen. Daar heeft het kabinet 17 miljard voor gereserveerd. Niemand kon ontkennen dat dat veel geld is, maar dat het te laat komt en verkeerd gericht is, waren routes voor kritische noten. De oppositie kon er weinig venijn op loslaten dankzij nog eens tien miljard of meer, die wordt besteed aan prijsplafonds voor stroom en gas. Het kabinet kwam er op het nippertje uit met de energiebedrijven. Over de details van die schokdemper op de energierekening bleef nog veel te vragen.

‘Mijn perspectief is nu puur Nederlands'

De aandacht voor energiearmoede was voor sommigen van zo’n groot belang dat zij het collega’s kwalijk namen die het ergens anders over wilden hebben. Sophie Hermans (VVD), bijvoorbeeld, die haar bijdrage begon met enkele opmerkingen over de oorlog in Oekraïne, met alle economische gevolgen voor heel West-Europa. Voor Caroline van der Plas (BoerBurgerBeweging) was die bijdrage ‘een schoffering van onze burgers, die in de ellende zitten’. Hermans vroeg nederig begrip voor het feit dat zij ‘in een wat breder perspectief plaatste wat er gebeurt in de wereld en Nederland’. Dat mocht niet van de BBB-vertegenwoordiger. Van der Plas: ‘Mijn perspectief is nu puur Nederlands, want Nederland staat in brand en mensen gaan er echt keihard aan onderdoor.’ Alsof dat een spontaan ontstane, lokale brand is.

Laat op de woensdagavond gaf Sylvana Simons (BIJ1) misschien wel de meest principiële toespraak, geënt op de beginselen van haar partij: gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid en solidariteit. Zij paste die toe op de Nederlandse werkelijkheid en het gevoerde beleid, om te constateren dat er nog veel tekortkomingen zijn; ‘de gevolgen van een systeem waarin het streven naar kapitaal ten koste gaat van mens, dier en klimaat, gecombineerd met de politieke onwil om ze adequaat op te lossen.’

Ook Geert Wilders voer traditiegetrouw uit tegen het asiel- en klimaatbeleid. Zijn vertrouwde motie van wantrouwen en schampere, verwijtende toon werden aan de vergetelheid onttrokken door het hartstochtelijke betoog daar tegenin van Farid Azarkan. De DENK-woordvoerder onthulde dat het in de pers geportretteerde bejaarde echtpaar dat door Wilders werd aangehaald, en dat door de gestegen prijzen slechts een banaan per dag kan eten, regelmatig wordt opgevangen door hun buurvrouw, een moslima.

Het vaste beledigmomentje van PVV en D66

Wilders beleefde nog een paar minder triomfantelijke momenten toen de D66-fractievoorzitter hem zijn warme banden met het Rusland van Poetin inwreef. Dat was nadat de PVV-leider, D66-minister Rob Jetten een ‘klimaatpsychopaat’ had genoemd. Daarop reikte Jan Paternotte Wilders het etiket ‘de bedrijfspoedel van Poetin’ uit. M’n suggestie elkaar niet te beledigen, sneuvelde voorgoed bij die passage.

Volstrekt principieel en in lijn met haar partijprogramma was Esther Ouwehand (Partij voor de Dieren), die van oudsher het klimaatbeleid naast het welzijn van mens en dier voor haar rekening neemt. Zij dwong premier Rutte terug te komen op haar pertinente vragen en zijn razendsnelle beantwoording uit te breiden met meer feiten en argumenten.

En zo kwam er, als je alle onderdelen aan elkaar lijmde, wel degelijk een vrij compleet debat uit de grondverf. Daarbij viel op dat CDA-fractievoorzitter Heerma royaal was met spijtbetuigingen voor te laat ingezet beleid om mens en natuur te behoeden voor armoede en kaalslag. ‘Ik baal ervan dat ik in 2017 aan de onderhandelingstafel niet zover gekomen ben als tijdens de afgelopen onderhandelingen.’

ChristenUnie steelt het energiemarktstandpunt van de SP

ChristenUnie-voorman Segers sprak met meer kritische passie over de vergaand geliberaliseerde energiemarkt dan de SP. Van oudsher zijn de Socialisten verklaard tegenstander van de splitsing en verkoop van energiebedrijven. Door de complete vermarkting blijkt de overheid in de huidige crisis met handen gebonden. De Eerste Kamer schreef tien jaar geleden al een kritisch rapport onder leiding van ChristenUnie senator Roel Kuiper. De hele Tweede Kamer steunde deze week een motie om die energieliberalisering nog eens tegen het licht te houden.

Premier Rutte was ook bij deze Algemene Politieke Beschouwingen een voorstander van het praktisch bekijken van alle dilemma’s die zich voordoen. Alleen over de oorlog in Oekraïne weidde hij met enige passie uit. Hij onderstreepte dat Poetin de oorlog niet mag winnen, dat het Westen vereend moet blijven en Oekraïne met alle middelen moet blijven steunen.

Een verwant thema dat hij vermeed was de ingrijpende hervorming van de Europese Unie, die volgens bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland meer landen in Oost- en Midden-Europa zal moeten omarmen. Dan zullen weer minder besluiten met algemene stemmen genomen kunnen worden. De regels moeten worden aangepast om met gewone of speciale meerderheden te kunnen stemmen. De Kamer liet de EU ook vrijwel unaniem onbenoemd, afgezien van Wilders en Baudet, die er graag in negatieve zin over spreken.

Hoe het hele kabinet een protestgebaar maakte

Zoals Azarkan Wilders van repliek diende, was er geen Kamerlid dat de moeite nam de complotriedel van Baudet als sleetse wartaal van extreemrechts te weerspreken. Pas toen hij St. Antony’s College, waar Sigrid Kaag internationale betrekkingen heeft gestudeerd, typeerde als een kweekvijver van marxisten, spionnen en ‘de mondiale deep state’, was het de minister van Financiën zelf die er genoeg van kreeg nadat de staatssecretarissen Van der Burg en Van Rij al waren opgestaan. Zij krijgt al sinds haar terugkeer in Den Haag stromen misogynie en bedreigingen over zich heen van aanhangers van uiterst rechtse politici, Baudet voorop.

De Le Carré-achtige insinuaties ten aanzien van het zogenaamde ‘spionnencollege’ vormden lang niet de ergste belediging uit zijn vaste repertoire, maar het was voor Kaag kennelijk de druppel die de emmer deed overlopen. Het weglopen van het voltallige kabinet was een primeur, die Rutte IV op kritiek kwam te staan van degenen (zoals SGP-leider Van der Staaij) die stellen dat het kabinet te gast is bij de Kamer en dat de Kamer de orde van de vergadering bepaalt. Daar valt tegenin te brengen dat iedere gast kan bepalen wanneer voor hem of haar de maat vol is en het bezoek eindigt. Als de voorzitter van de Kamer eerder had ingegrepen en het in eerste instantie niet bij een waarschuwing had gelaten, dan had de minister niet zelf aan de noodrem hoeven trekken.

Het incident liep met een sisser af. Na een dinerpauze zat iedereen er weer. Maar duidelijk is dat de Kamer in de persoon van de voorzitter duidelijker dan voorheen grenzen zal moeten trekken én handhaven. Voor Baudet was het weer een leuk en grif bekeken Forumfilmpje op YouTube en een optreden bij Ongehoord Nederland, waardoor zijn korte parlementaire werkdag toch als een succes werd vereeuwigd.

Schadelijk voor de parlementaire democratie

Het gaat nergens over, maar het maakt verbaal geweld gewoon en het is schadelijk voor de parlementaire democratie – dus het bestrijden waard. Uiteindelijk is de constante verhaallijn van Baudet en getrouwen gericht op verdachtmaking en beschadiging van de instituties van de democratische rechtsstaat in Nederland en Europa. De volgende dag ontbrak Baudet in de vergaderzaal; zijn filmpje stond online.

Intussen macrameede het parlement verder aan het groepskunstwerk dat Algemene Politieke Beschouwingen 2022 heet. De Westerscheldetunnel wordt uiterlijk in 2025 tolvrij, de oppositie kreeg moties aangenomen die huurverlaging voor slecht geïsoleerde huurwoningen en gratis schoollunches in arme wijken mogelijk maken, en de prijsplafonds voor energie moeten ruimhartig worden vastgesteld – wat dat ook betekent in de praktijk.

Toch een paar hoofdlijnen

Zo formuleerde de Kamer in gezamenlijke verdeeldheid toch een paar hoofdlijnen. Die hebben uiteindelijk te maken met vormen van maatschappelijk fatsoen: Oekraïne verdient onze blijvende steun, de defensie-uitgaven blijven op peil, geen enkel huishouden mag worden afgesloten van het energienet en niemand mag financieel door de bodem zakken, de energietransitie moet versneld doorgaan, de stikstofuitstoot moet omlaag – mét de boeren, niet zonder – en de opvang van vluchtelingen moet beter worden geregeld.

Zoals premier Rutte samenvatte: ‘Meer dan ooit komt het er nu op aan dat wij op deze manier de mensen in en buiten ons land laten zien dat onze parlementaire democratie werkt, en dat die werkt voor iedereen.’ Het blijft een zaak van persoonlijke ervaring en omstandigheden, hoe een kiezer zo’n lang debat beleeft, maar er kwamen wel veel levensvarianten aan bod.

En hoe ging het met de 7 voorwaarden voor een goed debat?

Goede Algemene Beschouwingen zouden bijvoorbeeld moeten voldoen aan deze voorwaarden,^* schreef ik vorige week. Wat is daarvan terecht gekomen?

1. Sprekers schetsen hoofdlijnen die er voor hen echt toe doen.
Sylvana Simons en Esther Ouwehand redeneerden het meest consequent uitgaand van hun beginselen.

2. Zij bespreken zowel binnenlandse als internationale zaken.
Voorbij Oekraïne kwam bijna niemand.

3. Zij doen niet aan zwartmaken en beledigen.
Dat lukte de meesten, met uitzondering van Geert Wilders, Thierry Baudet en Jan Paternotte.  

4. Eén motie per tien fractieleden moet voldoende zijn.
Te lastig voor kleine en eenmansfracties. De motie is juist hun stap naar het hoofdpodium.

5. Voor de meest acute kwesties zoeken zij naar compromissen met het oog op meerderheden.
PvdA en GroenLinks werden soms opgezocht maar het was minder opzichtig dan bij vorige Algemene Beschouwingen.

6. Voor plannen die geld kosten wordt dekking geboden.
‘Geld genoeg’ was de algemene houding; voor zoiets gewoons als dekking voor extra uitgaven is het niet de tijd.

7. Met uitvoerbaarheid door ambtelijke diensten wordt rekening gehouden.
Dat kwam amper ter sprake.

Langs een intellectuele meetlat gelegd, kun je zeggen dat zulke Algemene Politieke Beschouwingen niet de hoofdlijnen brengen waar Nederland behoefte aan heeft. Maar ze doen wel de maatschappelijke handwas: bakkers, sauna-exploitanten, tuinders, boeren, mensen in gas- en elektriciteitsarmoede en 1 miljoen moslims kregen aandacht en werden vertegenwoordigd.

De samenleving is een rommeltje, maar wel een verzameling van mensen die ook maar hun best doen er wat van te maken. Net als die 28 bewindslieden en 150 Kamerleden.