De enige werkbare optie voor dit kabinet: een proefhuwelijk met BBB

Ook een paar dagen na de BBB-tsunami kan ik enig optimisme over de verkiezingsuitslag 2023 niet onderdrukken. Bijna 60 procent van de kiezers heeft de moeite genomen te gaan stemmen.^* De opkomst groeide doordat veel mensen iets duidelijk wilden maken. De manier van regeren in Nederland heeft op z’n donder gekregen. En dat werd tijd ook.

‘Het moet nu echt anders’ was de centrale boodschap. Dat is geen programma, maar wel een opdracht. Vlak na de Provinciale Statenverkiezingen van 15 maart werd door regeringspartijen nog even geopperd dat de coalitie het gek genoeg makkelijker zou krijgen in de Eerste Kamer: ze kon zowel over rechts als over links aan meerderheden komen. Vergeet het maar.

Intussen ziet het ernaar uit dat PvdA en GroenLinks daar een zetel te weinig voor zullen hebben. De coalitie kan in de Senaat nog wel steun zoeken bij Volt of de Partij voor de Dieren, maar de boodschap van de kiezer wijst radicaal de andere kant op. De eclatante winst van BBB negeren is politiek suïcidaal, onbeschoft, onredelijk en onverstandig.

Winst voor BBB was voorspeld, en als vrijwel vaststaand feit eindeloos rondgetoeterd. Het zou beter zijn als media daar in de aanloop naar verkiezingen terughoudender in waren. Maar de megawinst komt niet uit de lucht vallen. De verrassing van de uitslag was dat BBB behalve in alle provincies ook in middelgrote steden en verstedelijkte gebieden, zelfs in het westen busladingen kiezers wist te trekken. Die waren afkomstig van bijna alle andere partijen.

De helft van de stemmen komt niet van het platteland

Dat maakt het een brede volksbeweging die haar stem verheft. Het is natuurlijk ondoenlijk de motieven van al die mensen los te benoemen, maar er zijn wel een paar aannemelijke verklaringen. In eerste instantie bundelde BBB het boerenprotest tegen de stikstofmaatregelen zoals aangekondigd door het kabinet-Rutte IV. Al doende is men de bestaande onvrede in de landbouwprovincies en daarna in het hele land gaan oogsten.

Terwijl voorvrouw Caroline van der Plas in het begin bezwaar maakte als haar partij met de drieletterafkorting werd aangeduid, spelde haar campagne de naam BoerBurgerBeweging op den duur zelf niet meer voluit. De marketing werd verbreed. BBB werd het nationale protestorgel. De helft van de stemmen komt niet van het platteland.

De overwinning van de BBB is een teken van verzet tegen de modellen, het superioriteitsgevoel van de Randstad, het automatische gelijk van de hogeropgeleide elite

De onvrede heeft veel oorzaken. Deze kiezersoploop gaat allang niet meer alleen over boeren die hun bedrijf moeten sluiten of hun veestapel drastisch verkleinen. De geschiedenis van het Europese en daaruit volgende Nederlandse landbouwbeleid is er een van eindeloos verplicht verkavelen en vernieuwen. Met als rode draad: lenen, investeren en schaal vergroten. En daar dwars doorheen reeksen maatregelen om de milieubelasting te verminderen. Melkquota. Mestquota.

De boerenlobby heeft, met steun van CDA, VVD en de agro-industrie, te lang maatregelen tegengehouden om de schade aan de leefomgeving te beperken. Het landbouwministerie schipperde jarenlang tussen Brusselse verordeningen en de weerstand van het boerenbedrijfsleven. Met af en toe een fletse poging helder te formuleren hoe boeren rendabel hun werk kunnen doen en tegelijk de natuur minder uitwonen.

Een lange geschiedenis van krachteloze betutteling perfect aangevoeld

BBB heeft die lange geschiedenis van krachteloze betutteling perfect aangevoeld en vertolkt. En uitgebouwd tot de verbeelding van een algemener beleefde weerzin tegen wat er allemaal niet meer mag van Europa en de klimaatbeweging, van het Rot-op-Zwarte-Piet- en het vega-front.

Caroline van der Plas en haar steuntroepen van het agricommunicatiebureau ReMarkAble hebben met natuurlijk gemak geappelleerd aan het breed beleefde verlangen naar ‘gewoon’ en ‘normaal’ kunnen leven, met carbidschieten en paasvuren, Zwarte Cross, gehaktballen en barbecue op zaterdag. Zonder allerlei dingen te moeten of niet meer te mogen. Voorlopig trok BBB vooral oudere en ‘lager’ – beter gezegd praktisch – opgeleide kiezers aan, maar kijk niet raar op als er ook een succesvolle jongerenbeweging aan vastgeplakt wordt.

Zo werd de massa-overwinning van BBB een aanklacht tegen het verdwijnen van buslijnen, ziekenhuizen en alles wat een streek verder bewoonbaar maakt. Maar ook een teken van verzet tegen de modellen en de technocratie, het superioriteitsgevoel van de kosmopolitische Randstad, het automatische gelijk van de hogeropgeleide elite en het vermeende zeker weten van de wetenschap. Sterk gevoelde belevingsbezwaren in een deel van Nederland dat het vertrouwen in de politiek kwijt is: niet serieus genomen worden, niet gevraagd om mee te denken over oplossingen. Niet heel verschillend van wat er in Frankrijk gebeurde met de gele hesjes en nu opnieuw tot pensioenrellen leidt.

Democratie leeft, kun je ook vaststellen. De megasteun voor BBB is een signaal dat de minst kansrijke 30 procent die het Sociaal en Cultureel Planbureau identificeerde in zijn recente rapport Eigentijdse ongelijkheid zich laat horen en wil aanhaken.

Tel daarbij op de volksstammen die hun leven verpest zien door een argwanende overheid. Die burgers niet vertrouwt, controleert en beboet, maar zelf regelmatig niet levert en als het zo uitkomt wettelijke termijnen en andere regels aan de laars lapt. En direct naar de rechter stapt als een burger niet precies binnen de lijntjes kleurt.

Laksheid, geldfocus, mislukte stelselwijzigingen. Groningen, toeslagenaffaire, studentenleenstelsel. Excuses aanbieden maar blijven zitten. Een parlement dat zichzelf steeds onderzoekt in parlementaire enquêtes en er niet van leert. Aftreden maar ongewijzigd terugkomen na een jaar formeren (Rutte IV).

BBB dwingt een koerscorrectie af

Caroline van der Plas vertegenwoordigt met haar beweging een door burgers afgedwongen correctie van de Haagse politiek en bestuurscultuur. Dat is het goede democratische nieuws. Het zorgelijke nieuws is dat Den Haag niet weet hoe dat moet, corrigeren. Rutte en coalitiegenoten hebben bij herhaling beterschap beloofd, maar missen de afstand tot hun dagelijkse Haagse werkplaats om hun eigen rol te zien.

Die brengt met zich mee dat zij eerst moeten zorgen voor een competente, doelmatige, op de burger gerichte overheid. Dat betekent ophouden met al die peperdure en zinloze cultuurveranderingsprogramma’s bij de Belastingdienst en andere delen van de Rijksoverheid. Ophouden met topambtenaren te laten rouleren voordat zij deskundig zijn op enig gebied. Respect terugbrengen voor ambtelijk vakmanschap. Niet langer de eigen hijgerigheid op het apparaat overdragen.

De bestaande politieke elite van de vier coalitiepartijen plus PvdA (GroenLinks heeft niet meegeregeerd) heeft deze verziekte bestuurscultuur deels veroorzaakt, in ieder geval niet gekeerd. De megawinst van BBB biedt de kans eindelijk te doen wat nodig is: keihard werken aan een overheid die met burgers (en boeren) samenwerkt aan oplossingen. Die gemaakte keuzes in samenspraak uitvoert.

De LPF- en FVD-route is minder waarschijnlijk en ongewenst

Sommigen in de ‘oude’ partijen hopen dat het BBB zal vergaan als die vorige populistische grootgroeiers LPF en FVD. En dus snel in geruzie verdampen. Dat is minder waarschijnlijk en ook ongewenst. Het land heeft er meer aan als de BBB-kritiek wordt omgezet in breder gedragen beleid. Dat daarna kan worden uitgevoerd.

Al doende zal blijken of de ideale antiheld van Normaal Nederland af en toe haar achterban kan trotseren als het nodig is om tot werkbare oplossingen te komen

De eerste geluiden van BBB zijn positief bedachtzaam, gericht op samenwerken. Zie het aanstellen van niet-leden als formatieverkenners in de provincies. Het moet blijken of de partij het absolute ‘nee’ tegen het huidige stikstofbeleid kan omzetten in een alternatieve aanpak die binnen de landelijke en Europese regels blijft.

Het moet ook nog duidelijk worden hoe ‘3B’ omgaat met totaal andere onderwerpen, van pensioen en sociale zaken tot en met kiesstelsel, constitutionele toetsing, Schiphol, Tata en defensie/Oekraïne, om maar een paar onderwerpen te noemen. In het algemeen zal moeten blijken waar BBB zich opstelt tussen rechts en radicaal-rechts. Op asielgebied was de muziek tamelijk dicht bij Wilders en Baudet.

Het wordt slikken voor Rutte

Het zal slikken worden voor Rutte IV om structureel zaken te gaan doen met een eenvrouwsfractie in de Tweede Kamer. Toch is dat onvermijdelijk. Het is noodzakelijk voor wetten die langs de Eerste Kamer moeten. Maar het is ook nodig om het land te laten weten dat de boodschap is verstaan. En als oefening voor na de volgende Tweede Kamerverkiezingen. Een proefhuwelijk met BBB.

Het alternatief is op de oude voet doorrommelen, over bij elkaar gesprokkeld links of met andere gelegenheidsallianties. Of de spanning in de coalitie laten oplopen door de randen van het coalitieakkoord op te zoeken met wisselende coalities in de Eerste Kamer. Tot de ploeg van Rutte IV ineenzijgt. Het CDA kan natuurlijk ook kiezen voor radicale bekering tot het boerenverzetsstandpunt. En zich in de armen van Pieter Omtzigt storten, als die daar nog open voor staat. Scenario’s genoeg.

Serieus samenwerken zal leren hoe diep het nationalisme van BBB gestoken is. Of het vooral nationale trots is of toegeeft aan meer duistere instincten ten opzichte van vreemdelingen op de vlucht. Al doende zal ook blijken of de ideale antiheld van Normaal Nederland af en toe ook haar achterban kan trotseren als het nodig is om tot werkbare oplossingen te komen. En de grens van het noaberschap niet te nauw te trekken.

De minst makkelijke lijkt de beste weg: geen nieuwe Tweede Kamerverkiezingen en twee jaar proberen samen met BBB het land uit het slot te trekken. De kiezers zullen er dankbaar voor zijn.

Meer lezen?