In dit Utrechtse bos is de mens niet meer de baas

In Nederland heeft iedere vierkante meter grond een eigenaar.^* Of het nou een weiland is, een duinreservaat of een snelweg: de grond is van iemand die hem beheert en onderhoudt, hem bewerkt en er de vruchten van mag plukken.

Peter Akkerman (30) vindt dat maar een raar idee. Vooral als het over natuurgebieden gaat: hoe kan je nou zeggen dat een boom of een bos jouw bezit is? Hij vraagt zich af wat er zou gebeuren als we de natuur aan zichzelf teruggeven. Als we haar niet langer zien als iets dat we kunnen bezitten en gebruiken, maar als een zelfstandig rechtspersoon, wiens welzijn en belang net zo zwaar weegt als dat van onszelf.

Het idee om rechten toe te kennen aan een zee, bos of rivier is niet nieuw: het kwam op in de jaren zeventig en wint wereldwijd steeds meer terrein. De gedachte is dat de natuur daarmee beter beschermd kan worden tegen vervuiling en andere bedreigingen door de mens.

De afgelopen jaren is dit in verschillende landen in de praktijk gebracht. De Atratorivier in Colombia,^* de rivier Whanganui in Nieuw-Zeeland, de heilige Ganges in India^* en de Spaanse lagune Mar Menor kregen al eigen rechten. In Nederland werkt D66 aan een initiatiefwet om rechten aan de Waddenzee te geven en wil de Partij voor de Dieren natuurrechten in de grondwet opnemen.^*

Maar als ambtenaar weet Akkerman maar al te goed hoe lang zo’n beleidstraject kan duren. ‘Ik wilde liever zelf aan de slag, buiten de bestaande structuren om.’ Met een groep enthousiaste jonge mensen richtte hij een stichting op. Samen wisten ze de beheerders van Landgoed Zonheuvel (Utrecht) te overtuigen een deel van dat landgoed ter beschikking te stellen.

En zo wandel ik met Akkerman en Joke ter Stege (28), die zich een paar maanden geleden bij het initiatief aansloot, over modderige bospaden naar een stuk bos dat sinds kort van niemand is. Of beter gezegd: dat nu van zichzelf is.

Is de mens nog welkom in dit bos?

Het ‘Bos dat van zichzelf is’ is vijf hectare groot en ligt te midden van uitgestrekte bossen en landgoederen op de Utrechtse Heuvelrug. Op het eerste gezicht ziet het er niet anders uit dan de omliggende bossen.

Toch voelt het anders om hier te lopen. Want als dit bos nu van zichzelf is, mogen wij mensen er dan nog wel komen?

De naam wringt een beetje, mensen voelen zich buitengesloten. En dat is ook de bedoeling

‘Die vraag krijgen we vaker’, vertelt Akkerman. ‘En juist daarom hebben we voor deze naam gekozen. Het wringt een beetje, mensen voelen zich buitengesloten. En dat is ook de bedoeling: we willen mensen aan het denken zetten.’

Door het bos niet langer als eigendom van de mens te zien, wil de stichting een andere relatie tot het bos mogelijk maken. Een relatie tussen gelijken. ‘We vergeten vaak dat we zelf ook onderdeel zijn van de natuur’, legt Ter Stege uit. ‘Het gaat er niet om dat we wegblijven uit het bos, maar dat we het bos op een andere manier leren kennen.’

Een manier om de rechten van het bos te erkennen

Het Bos dat van zichzelf is is voorlopig vooral een proeftuin. Want een natuurgebied of stuk grond kan juridisch gezien in Nederland helemaal niet van niemand – of van zichzelf – zijn. Het bos is dus feitelijk nog steeds eigendom van Stichting SBI, die Landgoed Zonheuvel beheert. SBI heeft het initiatief van Akkerman en Ter Stege tien jaar de tijd gegeven om uit te vogelen hoe zij de rechten van het bos kunnen erkennen en wat de consequenties daarvan zullen zijn.

Op 22 april zet de stichting achter het Bos dat van zichzelf is een belangrijke stap in dat proces: tijdens een bijeenkomst presenteren ze de juridische constructie die ze hiervoor bedacht hebben. Inspiratie daarvoor vonden ze heel ver terug in de Nederlandse geschiedenis, bij een decreet uit de Tachtigjarige Oorlog. In 1576 ondertekende Willem van Oranje de Akte van Redemptie, waarmee de kap van het Haagse Bos voor altijd werd verboden. Het mooie is: deze akte is nog steeds rechtsgeldig, waardoor het bos na bijna 450 jaar nog altijd bestaat.

Kunnen we voor het Bos dat van zichzelf is ook een Akte van Redemptie opstellen, vroeg Akkerman zich af. ‘De uitdaging was: hoe maak je dat dan rechtsgeldig zonder hulp van Willem van Oranje? Hiervoor heeft onze juridische werkgroep met hulp van een notaris en een advocaat een oplossing gevonden’, vertelt Akkerman. ‘Onze akte gaat nu zelfs nog een stapje verder: het bos krijgt voor eeuwig autonomie en het recht op bescherming en herstel.’

Ook al blijft het bos met deze Akte van Redemptie eigendom van SBI, toch noemen de geraadpleegde juristen het een revolutionair middel voor de rechtsbescherming van de natuur, vertelt Akkerman enthousiast. Het komt namelijk neer op een verbod op menselijk ingrijpen.

Als je de natuur haar eigen gang laat gaan

Tijdens onze wandeling in het Bos dat van zichzelf is, probeer ik heel bewust om me heen te kijken en te luisteren. Ik zie dingen die me eerder niet opvielen. Het donkergroene, fluweelzachte mos op de grond, de ruwheid van het schors van de bomen. Akkerman wijst af en toe iets aan: hoe twee bomen in elkaar verstrengeld zijn, hoe ergens anders de ene boom de andere het licht beneemt. Ik voel me een beetje kleiner en nederiger worden, nu mijn aanwezigheid hier minder vanzelfsprekend is.

Kan dat wel zomaar, een stuk bos onbeheerd laten?

Die bewustwording is een belangrijk doel van de stichting achter het Bos dat van zichzelf is, vertellen Akkerman en Ter Stege. Het heeft ook consequenties voor de manier waarop zij het bos willen beheren. Na vele gesprekken erover neigen ze er nu naar om de natuur hier helemaal haar eigen gang laten gaan.

Niet ingrijpen dus, ook als er ziektes en plagen ontstaan, of als een van de plant- of diersoorten oprukt ten koste van de andere. Dat is iets dat indruist tegen gangbare opvattingen over natuurbeheer. Kan dat wel zomaar, een stuk bos onbeheerd laten?

Akkerman: ‘Als mensen zijn we gewend het bos te willen beheren en beschermen. Maar wij zijn benieuwd wat er gebeurt als we dat nou eens niet doen. Als we het bos de kans geven zelf tot een nieuw evenwicht te komen. Misschien ziet het er de komende honderd jaar in onze ogen dan verwaarloosd uit, maar ontstaat er op de hele lange termijn een veel sterker, robuuster ecosysteem. Dat geduld kunnen wij mensen meestal niet opbrengen, omdat we het dan zelf niet meer mee kunnen maken. Een boom wel, die kan wel achthonderd jaar oud worden.’^*

Hoe kan het bos zichzelf besturen?

Maar als je nou ziet dat het niet goed gaat met het bos, met de bomen en de dieren die er leven? Hoe weet je dan zo zeker dat niet ingrijpen is wat het bos zelf zou willen? Het is een heet hangijzer in de discussie over rechten voor de natuur. Want uiteindelijk heeft ook een bos dat van zichzelf is mensen nodig om deze afwegingen te maken en de belangen van het bos te vertegenwoordigen.

Ook het bestuur van stichting Bos dat van zichzelf is heeft hier nog geen antwoord op gevonden. Ter Stege: ‘Onze slogan is “natuur met zelfbestuur”. En toch zitten we tijdens vergaderingen alleen met mensen te praten. We zoeken daarom naar praktische manieren om de belangen van het bos mee te nemen in onze besluiten. Laten we een van de bestuursleden het bos vertegenwoordigen? Krijgt het een inspraakmomentje waarin je samen probeert het standpunt van het bos in te nemen? Of krijgt het bos zelf zitting in het bestuur; kan het ook voorzitter worden?’

Akkerman: ‘We weten nog niet of ons menselijke juridische systeem hiervoor überhaupt toepasbaar is. Maar door de natuur tot ons eigendom te maken en bijvoorbeeld te registreren in het kadaster hebben we haar er nu wel onderdeel van gemaakt. Wij proberen nu te bedenken of we ons ook als gelijken tot het bos kunnen verhouden. Zoals je je juridisch ook tot andere mensen verhoudt.’

Wie is er verantwoordelijk als een wandelaar in het bos een tak op haar hoofd krijgt?

Dat zou betekenen dat het bos niet alleen rechten krijgt, maar ook plichten. Wie is er eigenlijk verantwoordelijk als een wandelaar in het Bos dat van zichzelf is – en waar de bomen niet gesnoeid worden – een tak op haar hoofd krijgt? ‘Misschien de wandelaar zelf wel’, oppert Ter Stege. ‘Het is toch raar dat er altijd een ander aansprakelijk moet zijn voor wat jou overkomt? Zo gek is het niet, hoor, wat wij voorstellen. Er is toch ook niemand verantwoordelijk als je in de oceaan verdrinkt? Die is ook deels van zichzelf.’

Akkerman: ‘We willen dit soort consequenties zo concreet en praktisch mogelijk maken. Zodat iedereen snapt wat er op het spel staat als je de natuur rechten geeft.’ Deze vijf hectare bos zijn voor hem daarom nog maar het begin. Echt interessant wordt het als er nog veel meer bossen van zichzelf bijkomen.

‘En dat het dan flink gaat schuren’, zegt hij. ‘Dat ergens een weg moet worden aangelegd, en dat er dan vier van die bossen in de weg zitten. Als belangen gaan botsen, komt de relatie tussen de mens en het bos pas echt op scherp te staan.’

Een weeffout in het systeem herstellen

Met de presentatie van de Akte van Redemptie is dat scenario een stapje dichterbij. Verder betekent het vooralsnog veel vragen stellen, in gesprek gaan met voor- en tegenstanders van rechten voor de natuur en in de praktijk uitproberen wat werkt.

Ter Stege: ‘We willen een weeffout in het systeem herstellen. Het is niet de natuur zelf die om rechten gevraagd heeft. Maar de belangen van de natuur zijn te lang ondergeschikt gemaakt aan economische belangen, waardoor we nu met meerdere ecologische crises kampen: biodiversiteit, klimaat, stikstof, vervuiling, ontbossing.’

En, benadrukken ze beiden, het is uiteindelijk dus ook in ons eigen belang om de natuur voorop te stellen: ‘Wij mensen kunnen alleen in leven blijven als onderdeel van een gezond ecosysteem. Als er geen bomen kunnen leven, kunnen wij dat ook niet.’

Meer lezen?