Lijden we straks allemaal aan digitaal geheugenverlies?

Afgelopen zomer werkte ik aan een reeks verhalen over het verzamelen en ‘ontzamelen’ van kunst. Ik bezocht particuliere en institutionele verzamelaars en dook in verschillende bibliotheken in de geschiedenis en psychologie van verzamelen.

Samen met Anoek Nuyens bracht ik tijd door in het Staatsarchief (het archief van de kraakbeweging) in Amsterdam en het Nationaal Archief in Den Haag, voor onze serie over staatsgeheimen. En wanneer ik ‘s avonds thuis was, schiep ik orde in de honderden foto’s en video’s die ik de afgelopen acht maanden van mijn dochtertje maakte en sloeg ik een selectie op in de cloud.

Collectio ergo sum, las ik ergens – en dat leek me wel te kloppen

Het was, kortom, een zomer waarin ik voortdurend werd geconfronteerd met onze collectieve verzamelwoede en bewaarzucht. We bewaren foto’s, diploma’s, brieven, en champagnekurken – en onze bibliotheken, musea, universiteiten en archieven bewaren de rest. Accumulo ergo sum, las ik ergens – en dat leek me wel te kloppen. Bregtje van der Haaks Tegenlicht-documentaire Digitaal Geheugenverlies, die komende zondag wordt uitgezonden op NPO2, bevestigt die observatie, maar werpt er ook meteen een ander licht op.

Boeken als decoratie

Aanleiding voor Digitaal Geheugenverlies was de sluiting van de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor de Tropen, vorig jaar. De wereldberoemde collectie van documenten, kaarten en boeken (over onder meer ontwikkelingslanden en het koloniale verleden van Nederland), in 250 jaar opgebouwd, dreigde op straat te belanden en werd pas op het allerlaatste moment gered door de bibliotheek van Alexandrië. Een klein aantal boeken mocht in Amsterdam blijven – als ‘decoratie’ voor de vergaderruimtes van het instituut – de rest van de verzameling emigreerde naar Egype. Van der Haak reisde mee, en kwam op heel andere plekken terecht, waaronder Silicon Valley en Upstate New York.

Elk grappig hondenfilmpje ooit gemaakt!

De achteloze wijze waarop de bibliotheekcollectie werd wegbezuinigd zette Van der Haak ertoe aan op zoek te gaan naar de manier waarop we ons cultureel erfgoed veiligstellen voor de toekomst. Digitalisering wordt doorgaans omarmd als een zegen voor ons collectieve en persoonlijke geheugen. In Digitaal Geheugenverlies vertelt dr. Ismail Serageldin, directeur van de bibliotheek van Alexandrië, bijvoorbeeld enthousiast dat het internet ‘de droom van de bibliothecaris’ werkelijkheid zal maken.

Het is een sentiment dat velen van ons zullen herkennen: Google scant elk boek in de wereld! Al onze persoonlijke communicatie en al onze foto’s zijn altijd en overal toegankelijk op Facebook! Elk grappig hondenfilmpje ooit gemaakt wordt bewaard door YouTube! Wat een rijkdom! Uitroeptekens tekort!

Tegelijkertijd kun je je afvragen in hoeverre dat vertrouwen in digitale technologie terecht is. De floppy’s van vijftien jaar geleden kunnen al lang niet meer worden uitgelezen. Diskettes wacht hetzelfde lot. Harddrives hebben een gemiddelde levensduur van vijf jaar. Websites blijven gemiddeld honderd dagen hetzelfde, voordat ze veranderen of verdwijnen. Software en apps worden voortdurend geüpdatet.

We denken misschien dat we meer dan ooit kunnen bewaren, dat we de fysieke boeken van de Tropenbibliotheek niet meer nodig hebben omdat alles wel ergens online staat – maar digitale data zijn kwetsbaar. Nu de toekomstige geschiedenis zich grotendeels online bevindt – op sociale netwerken, fora, en andere sites – is de kans dat we dat allemaal kwijt raken misschien wel eerder groter dan kleiner geworden.

Een miljard pagina’s per week

In Digitaal Geheugenverlies komen verschillende mensen en organisaties voorbij die zich bezighouden met die kwetsbaarheid. The Internet Archive bijvoorbeeld, een stichting die iedere twee maanden het hele internet scant en opslaat – wat neerkomt op ongeveer een miljard pagina’s per week. Digitaal historicus Jason Scott downloadt samen met zijn hackersnetwerk, The Archive Team, websites die worden opgeheven, om ook ons digitaal erfgoed veilig te stellen voor de toekomst. De passie van deze mensen is ontroerend en hun bewaardrang zowel herkenbaar als lichtelijk zorgwekkend. Want hoe ver moeten we eigenlijk gaan, wíllen we eigenlijk gaan, in het conserveren van het nu?

Digitaal Geheugenverlies is een aanrader voor wie in dit soort kwesties geïnteresseerd is, maar ook voor iedereen die ooit een foto aan de cloud heeft toevertrouwd. De mensheid besteedt het herinneren al eeuwen uit aan technologie – in die zin verschillen onze computers weinig van de kleitabletten van onze verre voorvaderen.

Maar de aard van die technologie verandert voortdurend en roept daarmee ook steeds nieuwe vragen op. Digitaal Geheugenverlies formuleert geen antwoorden, maar maakt die vragen wel op prikkelende wijze expliciet.