Deze vrolijke, cynische graaf geeft een verrassend inkijkje in Machiavelli én de Italiaanse ziel

Daar zitten we dan, in het familiearchief van graaf Niccolò Capponi bij zijn vijftiende-eeuwse palazzo, omringd door eeuwenoude manuscripten en schilderijen. Een doek gooit hij achteloos aan de kant om plek voor ons te maken.

We bezoeken hem met In Search of Europe, onze zoektocht naar visionairs uit de Renaissance en nu. Capponi is een verre nazaat van Niccolò Machiavelli (1469-1527). Hij doceert zestiende-eeuwse geschiedenis en schreef een boek over Machiavelli. We hopen dat hij ons gaat vertellen over de niet-aflatende betekenis van wat vaak Europa’s grootste denker wordt genoemd.

Maar de graaf berooft ons meteen van al onze illusies. ‘Er zijn gemeenplaatsen die iedereen almaar herhaalt,’ zegt hij. ‘Dat Machiavelli een visionair was, is er een van.’

‘Hij was een mislukkeling’

Al op de trap zei hij dat Machiavelli alles behalve Machiavelliaans was. De naam van de denker staat voor iemand die het politieke spel met verve weet te spelen, zonder zich al te veel om de ethiek te bekommeren. Machiavelli speelde het spel juist nogal dom, stelt Capponi. ‘Hij was een politieke mislukkeling. Zijn lijst fouten is eindeloos.’

Zijn lijst fouten is eindeloos

Rond 1500 stond Florence onder constante bedreiging van andere stadstaten als Pisa en Venetië en van buitenlandse mogendheden als Spanje. Machiavelli pleitte daarom onvermoeibaar voor een sterk stadsleger. Anders dreigde de stad haar vrijheid te verliezen. Maar, schrijft Capponi in zijn boek, ‘hij faalde jammerlijk door te geloven dat onbeloonde militaire service vanzelf burgerlijke deugd zou produceren.’

Het gevolg: bij gebrek aan loon hadden de Florentijnse soldaten een gebrek aan moraal en leed het leger smadelijke nederlagen.

‘Een idioot,’ schampert Capponi over Machiavelli als hij dit verhaal vertelt. Zijn verre voorzaat was in zijn ogen lang niet cynisch genoeg.

Zijn toneelstukken zijn pas echt geniaal

‘Politici overleven met geweld en bedrog. Met slijmen naar de machtigen en trappen naar de zwakkeren,’ zegt de graaf met zichtbaar genoegen. ‘Machiavelli’s politieke denken bestond uit niet meer dan de beschrijving van de realiteit van Italië van toen.’

Het genie van de zestiende-eeuwse Florentijn zit in de ogen van de graaf niet in zijn politieke werk, maar in zijn toneelstukken. Daarin ontvouwt hij zijn heerlijke cynisme. ‘De Alruinwortel is zijn absolute meesterwerk. Je vindt er zijn visie op de wereld in. Het is een cynisch stuk, je vindt er geen goed personage in. En toch zijn ze echt. Neem de dokter Nicia. Hij is niet stom, maar provinciaal. Het is een waarschuwend verhaal van Machiavelli. Jullie zullen bedrogen worden, want jullie zijn als Nicia. Hij is geen dwaas, maar hij is zo overtuigd dat iedereen erop uit is om hem te bedriegen, dat hij uiteindelijk bedrogen wordt.’

Vanaf het dakterras bovenop zijn paleis hebben we een fabelachtig uitzicht over alle schitterende Renaissancepaleizen en kerken van Florence. ‘Jullie denken vast dat de Renaissance om schoonheid, om kunst en cultuur draaide,’ zegt Capponi met sardonisch genoegen. ‘Nee, nee, nee, het draaide allemaal om jaloezie.’

We vragen hem of jaloezie nog steeds de wereld regeert. ‘In ieder geval Florence,’ beaamt de graaf. ‘Dante schreef over de Florentijnen als inhalige, gierige, jaloerse en trotse mensen. Hij had en heeft gelijk.’

Aristocratie zit in je hart

En de graaf zelf? ‘Ik heb het niet nodig,’ zegt hij met zekere trots.

Ha, híj kan dus blijkbaar wel ontsnappen aan de kleinmenselijkheid. ‘Natuurlijk,’ erkent de graaf. In het verbeteren van de wereld gelooft hij niet, maar in een poging jezelf wat bij te slijpen wel. ‘Probeer niet middenklasse te zijn,’ adviseert hij. ‘Dat is een houding van zo willen zijn als alle anderen. Voorzichtig zijn dat je je niet anders kleedt en gedraagt, bezorgd zijn om meer dan twee kinderen te hebben uit angst dat je dan de rekeningen niet meer kunt betalen. Heb er schijt aan. Ik als een aristocraat kan zeggen dat aristocratie in je hart zit.’ En hij klopt op zijn borst.

’s Middags rijdt hij ons de bergen in, op weg naar een buitenhuis van Machiavelli. In de auto gaat het over Europa. ‘Je kunt mensen niet verenigen op basis van geld,’ zegt hij over de Europese Unie. Ook in Italië gelooft hij niet. ‘We leven in een geografische naam. Als je in Sienna geboren bent, is de rest van de wereld een aanhangsel van Sienna. Als je uit Florence komt, is de rest van de wereld hoogstens een hindernis.’

Wetten zijn hier hoogstens suggesties, zegt hij als hij weer een verkeersregel aan zijn laars lapt

Matteo Renzi, de huidige premier van Italië, zal het land naar zijn overtuiging zeker niet redden. Capponi vertelt dat hij Renzi, toen hij zich kandideerde voor het burgemeesterschap van Florence, recht in het gezicht heeft gezegd dat hij een bedrieger is. Of we Italië dan weer moeten opsplitsen in stadstaten? ‘Nee, in appartementen,’ lacht hij. Wetten zijn hier hoogstens suggesties, zegt hij als hij weer een verkeersregel aan zijn laars lapt.

Als we in de kamer zijn waar zijn voorzaat onder meer De vorst schreef, waan ik me even op heilige grond. Maar Capponi weet meteen een ironisch commentaar te plaatsen. ‘Hier verbeeldde hij in het gezelschap van de antieken te zijn. Als hij aan de overkant van de straat in de kroeg kaart had gespeeld en zijn geld had verloren.’

Het is een onvergetelijke ervaring, de cynische maar zeer gastvrije graaf in zijn wat slonzige pak met bretels, die ons in zijn afgeragde Citroën C3 roekeloos de bergen in rijdt. Later blijkt hij gewoon een lieve jongen als hij ons wat schuchter aan zijn driftige driejarige zoon, zijn warme en scherpzinnige vrouw en ruim negentigjarige, zeer alerte moeder voorstelt en wijn van zijn eigen landgoed schenkt.

Maar staat hij ook ergens voor? Of is hij alleen een zonderling?

De twitterende Machiavelli

In de trein terug lees ik in Italiaanse Streken van Bas Mesters, die ruim tien jaar correspondent in Italië was voor NRC Handelsblad. Na het gesprek met Capponi is het een feest der herkenning. Het Italiaanse gebrek aan geloof in de staat als hoeder van het algemeen belang, de losse omgang met de wet, de loyaliteit aan de eigen familie en stad, de voorkeur voor esthetiek boven ethiek, alles wat we bij de graaf tegenkwamen, belicht Mesters.

Kern van zijn diagnose is dat in Italië iets als ‘het algemeen belang’ nauwelijks bestaat. ‘Constante is dat de Italiaanse samenleving tot op de dag van vandaag geleid wordt door clans die elkaar bevechten, patronen die op de eerste plaats goed zorgen voor de eigen verwanten en clientèle en dan pas - vaak ook ter meerdere eer en glorie van zichzelf - aan het algemeen belang denken,’ tekent Mesters op.

Italië staat op een kruispunt, betoogt de journalist en cultuurhistoricus in zijn intrigerende boek. ‘Of in het algemeen belang en met het oog op de jeugd grote hervormingen doorvoeren of in ieders vermeende eigenbelang blijven vasthouden aan wat men voor zichzelf heeft weten te veroveren en afrasteren.’

In het slotdeel van zijn boek portretteert Mesters enkele ‘bouwers’ die Italië er mogelijk bovenop kunnen helpen. Een van hen is Matteo Renzi, de jonge premier.

Maar al presenteert Renzi zich als heraut van de verandering en hoop, in Mesters’ schets van de ‘twitterende Machiavelli’ die liever een tweet zendt dan echt in gesprek te gaan, klinkt veel reserve door. Renzi houdt zich, stelt hij, uitstekend aan het Machiavellistische credo ‘regeren is doen geloven.’ Net als Berlusconi is hij een meesterlijk bespeler van de publieke opinie, een begenadigd mediaman. ‘Renzi speelt op de buis de rol van nieuwe revolutionaire politicus, maar achter de schermen blijft het machtsspel dat hoorde bij de oude politiek - het wheelen en dealen - als vanouds aan de orde,’ noteert Mesters.

Utopische eilanden

‘Renzi is een jonge man, maar hij is oud van binnen, hij behoort tot de oude garde,’ zegt ook theatermaker Valerio Bonanni. ‘Hij hoort bij een linkse partij, maar het beleid dat hij voert is puur liberaal.’

Bonanni is van Teatro Valle Occupato, een groep theatermakers die in juni 2011 een theater in Rome bezetten dat geprivatiseerd werd. Ze vormden er drie jaar lang een woongemeenschap en politiek collectief. Met hun initiatief wonnen ze in 2014 de Prinses Margrietprijs.

In het gesprek met Bonanni komen veel thema’s waar we tijdens onze zoektocht eerder op stuitten terug. Het idee bijvoorbeeld van de Vlaamse filosoof Lieven De Cauter dat de grote vraag van deze tijd is hoe we een antwoord kunnen vinden op de enclosure of the commons, de toe-eigening en privatisering van de publieke gronden.

‘Het model van de bezetting was gebaseerd op de commons,’ vertelt Bonanni op een Romeins terras vlak bij het intussen ontruimde Teatro Valle. ‘Dat betekent een groep mensen die samen een plek beheren, zonder privébezit.’

De bezetters vormden samen een assemblee, net als de gemeenschap van verschoppelingen in Metropoliz. ‘Wij namen beslissingen op basis van consensus, niet van stemmen,’ zegt Bonanni, Giorgio de Finis van Metropoliz echoënd.

‘Eigenlijk draaide alles erom to empower citizens,’ vertelt de jonge theatermaker. Ik denk terug aan zijn Vlaamse collega Simon Allemeersch, die mensen hun stem weer terug wil geven en een samenleving van de grond wil opbouwen.

Natuurlijk, Metropoliz en Teatro Valle zijn initiatieven in de marge. En zeker: het cynisme van Capponi heeft ook zijn charme en het zegt veel over de huidige staat van Italië. Maar uiteindelijk ben ik meer in de ban van die kleine pogingen om op een utopisch eiland een nieuwe samenleving op te bouwen en het systeem te ondergraven door te tonen dat het ook anders kan.

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo