Hoe de aanslag op MH17 de mensenrechten naar de achtergrond verdreef

Een indrukwekkende rij aan media kwam vorig jaar langs bij homoclub Majak in de Zuid-Russische badplaats Sotsji. Eigenaar Andrej Tanitsev somt op: de Britse zender BBC, het Amerikaanse CNN, het Amerikaanse tijdschrift Time en de Russische televisie. Rond de Olympische Winterspelen die vorig jaar februari in Sotsji werden gehouden, gaven hij en zijn artiesten van het travestietencabaret meer dan tweehonderd interviews.

Op deze januariavond zit de tent vol met Russen. Ze genieten volop van het travestietencabaret, maar buitenlanders laten zich niet zien: geen mensenrechtenorganisatie, geen politicus, geen diplomaat en geen journalist (op mij na).

Majak stond vorig jaar in de schijnwerpers als dé locatie om de homosituatie te peilen in Rusland. Daar was volop aandacht voor, nadat in 2013 in Rusland een wet was aangenomen die het propageren van niet-traditionele seksuele relaties bij minderjarigen verbiedt. Dat kwam neer op discriminatie van homo’s, lesbiennes, trans- en biseksuelen, oordeelde het Westen. Nu moet Tanitsev het doen zonder buitenlandse interesse. Tussen de pruiken, nepborsten, jurken en make-up verzucht hij: ‘Oekraïne eist alle aandacht op.’

Minder aandacht voor mensenrechten

De mensenrechten in Rusland raken ondergesneeuwd, meent ook Emile Affolter, woordvoerder van mensenrechtenorganisatie Amnesty International. De reden: het conflict rond Oekraïne en voor Nederland de MH17. Affolter noemt als voorbeeld milieuactivist Jevgeni Vitisjko, die in de gevangenis zit en protesteerde tegen de bouw van olympische accommodaties. Rond zijn veroordeling tijdens de Spelen ontstond veel reuring. Nu krijgt Vitisjko ter ondersteuning slechts verjaardagskaartjes opgestuurd, een actie van Amnesty International. Vitisjko’s advocaat Sergej Loktev komt aan de telefoon vanuit Rusland tot dezelfde conclusie. Oekraïne zuigt alle aandacht op.

Is er inderdaad minder belangstelling voor mensenrechten sinds de crisis in Oekraïne? Sinds de ramp met de MH17?

Natuurlijk, als het aan organisaties als Amnesty International en advocaten als Loktev ligt, kan er nooit genoeg aandacht zijn. Toch noemt Affolter het begrijpelijk dat er in Nederland meer te doen is over de MH17, over het onderzoek en de daders. Daar komt het thema veiligheid nog eens bij. ‘Rusland wordt gezien als een bedreiging. Dan is de zaak van een milieuactivist die vastzit minder interessant.’

Maar klopt het wel? Is er inderdaad minder belangstelling voor mensenrechten in Rusland sinds de crisis in Oekraïne? Sinds de ramp met de MH17?

Hoe binnen een jaar alles veranderde

Om te beginnen stonden Vitisjko en Majak vooral in de belangstelling vanwege de Winterspelen. Het is een bekend mechanisme. Voor en tijdens zo’n sportevenement staan de kranten vol met verhalen, grijpen non-gouvernementele organisaties (ngo’s) de mogelijkheid aan om mensenrechtenschendingen aan te kaarten en wonen politici de wedstrijden bij. Zodra grote internationale sportevenementen zijn beëindigd, neemt de interesse voor het organiserende land af.

Uitgerekend Nederland ervaart de twee uitersten in de relatie met Rusland. De dialoog moet landen dichter bij elkaar brengen, luidt de gedachte in februari 2014. Dus spreekt premier Mark Rutte tijdens de Spelen in Sotsji de Russische president Vladimir Poetin aan op de mensenrechten in Rusland. Na afloop zegt Rutte: ‘Onze relatie is zo goed dat we ook moeilijke onderwerpen kunnen bespreken.’

Hoe anders is dat ruim een jaar na Sotsji. Als minister Bert Koenders (PvdA, Buitenlandse Zaken) en zijn Russische collega Sergej Lavrov elkaar afgelopen maand ontmoeten in Moskou, is de inzet niet mensenrechten of economische belangen, maar de ramp met de MH17. Nederland richt zich op de berechting van de daders. Ook Oekraïne en Syrië komen ter sprake. Net als het inreisverbod van parlementariërs dat Rusland heeft ingevoerd als reactie op de sancties die de Europese Unie heeft ingesteld na de annexatie van de Krim en de veronderstelde Russische inmenging in Oost-Oekraïne.

Waar zijn de mensenrechten gebleven?

Hierover moet voor Nederland genoeg te bespreken zijn met de Russen. Niet alleen over homorechten. Ook het onderzoek naar de moord op oppositieleider Boris Nemtsov bijvoorbeeld. Of over de situatie rond ngo’s, die aangemerkt kunnen worden als buitenlandse agenten of ‘ongewenst’ kunnen worden verklaard als ze een bedreiging vormen voor de grondwettelijke orde, de verdediging of de veiligheid van Rusland.

In de (eigen) berichtgeving niets daarover. Kwamen de onderwerpen niet ter sprake? Zeker wel, blijkt uit schriftelijke antwoorden van Koenders’ woordvoerder Ahmed Dadou. De minister heeft het onderwerp aangesneden tijdens zijn ontmoeting in Moskou met Lavrov en ook bij andere gelegenheden ging Nederland dit vraagstuk niet uit de weg. ‘Er is beleidsmatig géén sprake van verminderde aandacht voor dit thema.’

Mensenrechten ná Oekraïne

Maar de dialoog stamt uit de tijd van de Spelen. Momenteel zijn er nauwelijks politieke contacten tussen beide landen, zeggen Affolter en Hans van Koningsbrugge, hoogleraar geschiedenis en politiek van Rusland aan de Rijksuniversiteit Groningen. Bij een prestigieuze gelegenheid als de RusPrix Award vorige maand in Noordwijk aan Zee, waar de zakelijke, politieke en culturele elite uit beide landen elkaar de handen schudt, zijn in tegenstelling tot voorgaande jaren geen Nederlandse politici en diplomaten aanwezig.

Daarvan is niet alleen de ramp met de MH17 de oorzaak, maar het gehele conflict in Oekraïne. De Europese Unie kwam met een reeks sancties tegen Rusland, die vorige maand werden verlengd. De NAVO houdt oefeningen in Oost-Europa met Nederlandse deelname.

Ngo’s en de oppositie zijn van belang om te voorkomen dat Poetin in eigen land ongestoord zijn buitenlandbeleid kan uitrollen

Woordvoerder Dadou beaamt dat er in het afgelopen anderhalf jaar een afname is van contacten met Rusland. Op het bezoek van Koenders na waren er geen ministeriële ontmoetingen. Nederland heeft ervoor gekozen om bij door Rusland georganiseerde gelegenheden, zoals de Russische overwinningsparade ter gelegenheid van het einde van de Tweede Wereldoorlog op 9 mei en de RusPrix Award, de aanwezigheid terug te schalen.

Ja, Oekraïne krijgt veel aandacht, zegt Rachel Denber van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch via een Skypeverbinding vanuit de Verenigde Staten, maar de mensenrechten in Rusland worden niet vergeten. Ze bespeurt internationale bezorgdheid vanaf de herverkiezing van Poetin in 2012 en het meer autoritaire optreden sindsdien. Het buitenland ondervindt de gevolgen van de onderdrukking van mensenrechten, zegt ze. Als Rusland komt met maatregelen tegen ngo’s en de oppositie die worden gezien als westerse instrumenten, voedt dat de anti-westerse stemming in het land. Dat komt vervolgens weer tot uiting in de politiek. Ngo’s en de oppositie, voegt Denber toe, zijn van belang om te voorkomen dat Poetin in eigen land ongestoord zijn buitenlandbeleid kan uitrollen.

En de Raad van Europa?

Waar de politieke contacten tussen Nederland en Rusland spaarzaam zijn, kruisen Rusland en de Europese landen de degens in de Raad van Europa. Deze bestaat uit de Parlementaire Vergadering en het Comité van Ministers en is opgericht om de democratie en de mensenrechten in geheel Europa te bevorderen. Als lid heeft Rusland het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens ondertekend. Bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, dat toeziet op de uitvoering van het verdrag, kunnen individuen, groepen, organisaties en landen een klacht indienen tegen een lidstaat van de Raad van Europa.

Maar de verhoudingen hierbinnen lopen krassen op. Eerder deze week liet de voorzitter van het Russische Constitutionele Hof weten dat Rusland de verplichtingen van het verdrag naast zich neer kan leggen als die in strijd zijn met de Russische grondwet. Na de annexatie van de Krim ontnam de Parlementaire Vergadering de Russen hun stemrecht. Als reactie hebben zij zich terug teruggetrokken uit de Vergadering. Ze hebben genoeg van de anti-Russische uitspraken. Het overleg gaat wel door binnen het Comité van Ministers van de Raad van Europa.

De draai van oost naar west

De vraag is of Moskou überhaupt zin heeft om te luisteren naar dat eeuwige Europese gepreek over mensenrechten. Heb je die Europeanen weer.

Kritiek op mensenrechten lag al gevoelig vóór de crisis in Oekraïne. Had Rutte aanmerkingen, dan kaatste Poetin, zoals altijd goed voorbereid, direct de bal terug. Weert de SGP vrouwen in het parlement? Ondenkbaar in Rusland. Toch leverde de combinatie van aandacht, petities en diplomatie succes op, zoals bij de vrijlating van enkele critici van Poetin eind 2013.

Maar zeker nu laat Rusland zich niet de les lezen door andere landen. Met de Winterspelen en het optreden op de Krim heeft Moskou duidelijk gemaakt dat Rusland terug is op het wereldtoneel. Het krenken van de Russische trots wordt niet geaccepteerd. Patriottisme verenigt het volk in de afkeer van kritiek op Rusland.

Rusland is naar binnen gekeerd, stelt Van Koningsbrugge. Hij vergelijkt het huidige tijdperk met de periode met Nicolaas I, tsaar van 1825 tot en met 1855. Die hanteerde de volgende ideologische formule: pravoslavië, samoderzjavië en narodnost: orthodoxie, autocratie en volksheid.

In plaats van op het Westen, richt Rusland zich economisch op China. Maar maakt deze relatie Moskou gelukkig? De forse koersdalingen van de Chinese beurzen vorige week moeten het Kremlin zorgen baren en in de onderlinge relatie is Rusland het kleine broertje, want de Chinese economie is sterker.

Vroeg of laat gaan de kanalen met het Westen weer open, denkt Van Koningsbrugge dan ook. Hij houdt zich vast aan de geschiedenis. Rusland slingert al eeuwen heen en weer tussen Azië en Europa. Onder tsaar Peter de Grote gingen in de achttiende eeuw naar Europees voorbeeld de baarden eraf. De laatste Sovjetleider, Michail Gorbatsjov, droomde van een gemeenschappelijk Europees huis.

Of Poetin dat momenteel ziet zitten, is de vraag. In China stellen ze hem in ieder geval geen lastige vragen over mensenrechten.

Meer lezen over Oekraïne?