Over al die keren dat de wereld niet ten einde kwam

Apocalypse soon. Met die woorden bracht het tijdschrift Rolling Stone vorige week een artikel met ‘negen verschrikkelijke tekenen van naderende milieurampen.’ Het was een schoolvoorbeeld van onrustbarende informatie in een apocalyptisch jasje steken.

Twee weken geleden verzamelde ik veel meer voorbeelden van dit soort berichtgeving, als startpunt van mijn serie over klimaatverandering en apocaholisme.

Wie dit soort angstaanjagende beelden en teksten op zich in laat werken, kan niet anders dan concluderen dat er door klimaatverandering een catastrofale ramp aankomt (of dat die zelfs al begonnen is).

Of die angst wordt gerechtvaardigd door de feiten, is de hoofdvraag voor mijn volgende artikel. Vandaag duik ik in de geschiedenis van het apocalyptische denken. Waar komt het vandaan? En hoe heeft het tot op heden gefunctioneerd?

Bijbelse beesten en de Dag des Oordeels

Verhalen over het einde van de wereld zijn zo oud als de mensheid. Je ziet ze daarom mooi terug in religies. Toen ik eerder dit jaar rondliep op de afdeling met Romaanse kunst in het Museu Nacional d’Art de Catalunya in Barcelona, zag ik de religieuze wortels van het apocalyptische denken met eigen ogen. Een vriend had me verteld dat hier middeleeuwse fresco’s uit Catalonië hingen, vooral uit een periode dat de mensen geobsedeerd waren door de eindtijd.

Vanaf een andere schildering staart een apocalyptisch lam met zeven ogen me aan

De audioguida vestigde mijn aandacht op de fresco’s die waren overgebracht uit de kerk Santa Maria de Taüll. Op een muur was de Dag des Oordeels geschilderd. Ik zag een weegschaal waar zielen worden gewogen, ik zag mensen branden in de hel en iets verderop: een monster dat mensen verscheurt. Vanaf een andere schildering staarde een apocalyptisch lam met zeven ogen me aan.

In de middeleeuwen was het kennelijk heel normaal om met Bijbelse beesten en andere verschrikkingen naar het einde der tijden te verwijzen. Om te begrijpen waarom, kocht ik in de museumwinkel The Apocalypse in the Early Middle Ages van de historicus James T. Palmer. Gelovigen wisten destijds zeker dat de eindtijd binnenkort zou aanbreken, schrijft Palmer, omdat Christus dat had aangekondigd. Bovendien had de profeet Johannes van Patmos het einde voorspeld in het Bijbelboek Openbaring. Het woord apocalyps verwijst daarnaar: het betekent letterlijk een onthulling of openbaring van het einde van de wereld.

Beter je leven of ga naar de hel

In de Openbaring wordt beschreven dat het einde zou worden aangekondigd door de komst van de antichrist, door oorlog, honger en dood. Dit werd gesymboliseerd door de vier ruiters van de apocalyps (die ook als illustraties bij dit verhaal verschijnen). Alle politieke orde zou wegvallen, dan zou de Dag des Oordeels aanbreken, waarop Jezus opnieuw op aarde zou neerdalen en God een oordeel zou vellen over alle mensen. Daarna ging je naar de hemel of de hel, afhankelijk van hoe vroom je had geleefd.

Dit was geen marginaal gedachtegoed, schrijft Palmer, maar een volstrekt gangbare manier om over de toekomst na te denken. De profetieën over het einde boezemden mensen angst in, maar zij voelden zich tegelijkertijd aangemoedigd om hun leven te beteren en zich zo klaar te maken voor het laatste oordeel. ‘De Apocalyps en het Oordeel waren redenen om te handelen,’ schrijft Palmer, ‘het waren dingen die konden worden gebruikt om mensen tot actie aan te zetten.’

Bovendien waren eindtijdprofetieën een manier om gezag te vergaren en gelovigen een bepaalde kant op te manoeuvreren. Keizers, koningen en geestelijken appelleerden aan het Einde om hun autoriteit te vergroten en hun beleid te rechtvaardigen. ‘In the end, then, apocalypse really was about the imperative to persue change,’ concludeert Palmer, ‘... [it was a] powerful tool in stimulating and directing action.’

Dat het einde nooit echt kwam, maakt volgens Palmer niet uit. Meestal waren de voorspellingen van de geestelijken vaag genoeg om nooit echt weersproken te kunnen worden, en anders konden de interpretaties van de geschriften altijd nog worden ‘gecorrigeerd.’

Springlevend gedachtegoed

Door de eeuwen heen is dit eindtijddenken telkens teruggekeerd. In het mooie boek The End of the World schrijft de Amerikaanse auteur Lewis Lapham dat verhalen over de zondvloed – de archetypische wereldomvattende catastrofe – niet alleen voorkomen in de Bijbel, maar ook in het Gilgamesj-epos, in de Griekse mythologie, en in verhalen die worden verteld in India, Burma, Sarawak en door de Papago-indianen in wat tegenwoordig Arizona heet.

Isaac Newton voorspelde op basis van Bijbelse teksten dat de wereld in 2060 zal eindigen

Het geloof in het einde van de wereld was ook de reden dat Columbus uitvoer: hij wilde goud verzamelen om een kruistocht en de herovering van Jeruzalem te financieren, zodat die stad in christelijke handen zou zijn als de eindtijd zou aanbreken. De ontdekkingsreiziger rekende zelfs uit hoeveel jaren hij nog had voordat de wereld zou eindigen. Dat deed de grote natuurkundige Isaac Newton trouwens ook: hij heeft op basis van Bijbelse teksten voorspeld dat de wereld in 2060 zal eindigen.

Ook vandaag is het religieuze apocalyptische gedachtegoed springlevend. De helft van de Amerikanen gelooft dat de natuurrampen die samenhangen met klimaatverandering een voorteken van de Eindtijd zijn. En Islamitische Staat is een eindtijdbeweging: zijn strijders verschansen zich in de stad Dabiq, omdat ze geloven dat daar een laatste grote veldslag zal plaatsvinden, waarna de apocalyps zich zal aandienen. Tot die tijd wil de beweging de wereld ‘zuiveren’ door zo veel mogelijk mensen te vermoorden.

Een mal die steeds opnieuw wordt gevuld

Maar het eindtijddenken beperkt zich niet tot religie. Toen ik Palmer las, moest ik herhaaldelijk denken aan de onheilsvoorspellingen van de klimaatbeweging. De veelbekeken film An Inconvenient Truth van Al Gore is daar misschien wel het beste voorbeeld van. ‘What we take for granted might not be here for our children,’ zegt hij in de film. Dat de toekomst van de beschaving op het spel staat, mag geen reden zijn om niet in actie te komen, zegt Gore vervolgens. De boodschap: doe nu wat moreel juist is, of ben mede-verantwoordelijk voor de ondergang van de mensheid.

Het apocalyptische oerverhaal functioneert dus als een mal die steeds opnieuw wordt gevuld met betekenis. Nadat de onheilsvoorspelling is gedaan, is het aan de mens(heid) om in actie te komen en zichzelf te redden.

De beelden uit de oude geschriften hebben in de loop van de tijd plaatsgemaakt voor wetenschappelijke verhandelingen, schrijft Lapham in The End of the World. Fysica heeft de plaats ingenomen van metafysica. Maar de kern van het verhaal is niet veranderd. Daarom zien we nu dat het apocalyptische narratief zijn sporen nalaat in de duiding van (klimaat)wetenschappelijke data. Apocalypse soon.

De keren dat het einde kwam

Laten we dit in perspectief proberen te zien. De wereld zoals grote aantallen mensen die gekend hebben is al vele, vele malen geëindigd, schrijft Lapham. Verhalen over gevallen koninkrijken en brandende steden zijn in de geschiedenis talrijk. Kijk alleen al naar de ondergang van Rome en je weet: er kan een einde komen aan een beschaving. Dat is zelfs al heel vaak gebeurd.

Beschavingen storten in als ze hun grenzen hebben bereikt, stelt de Amerikaanse historicus Ian Morris. Als we terugkijken tot twee eeuwen voor Christus, zien we telkens dat dezelfde vijf krachten betrokken zijn bij grote ineenstortingen: migratie, ziekte, overheidsfalen, honger en klimaatverandering. Samenlevingen hebben de neiging om de voorraad aan planten, dieren en brandstoffen uit te putten en het milieu te vervuilen, schrijft Morris. Daardoor worden ze kwetsbaar en kunnen ze imploderen.

De bekende voorspelling van de Britse wetenschapper Malthus aan het einde van de achttiende eeuw – dat de productiviteit van de landbouw de bevolkingsgroei nooit bij zou kunnen houden – is niet uitgekomen. Maar het is te vroeg om te zeggen dat de prominente duurzaamheidsdenker Johan Röckstrom ongelijk heeft als hij wijst op ‘planetaire grenzen’ die we momenteel benaderen of reeds zijn gepasseerd. De Club van Rome die in 1972 voorspelde dat er grenzen zijn aan de groei, kan nog steeds gelijk krijgen.

Toch kunnen we nu al zeggen dat de voorspellingen van totale catastrofe achteraf altijd overtrokken blijken. ‘Even in the midst of vast destruction and the forsake cries of an immense multitude, the sun shines and somewhere else on the horizon the human spirit sails calmly on,’ schrijft Lapham.

Nooit een definitief Einde

We moeten ons dus afvragen of de tamelijk hysterische berichten die nu rondgaan over klimaatverandering achteraf niet absurd zullen lijken, en of ze dat niet nu al zijn. Ieder tijdperk heeft zijn eigen eindtijdfantasie, schrijft de Nederlandse journalist Maarten Keulemans in Exit Mundi, zijn half-serieuze, half-laconieke verzameling van eindtijdscenario’s. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vreesde men voor een apocalyps met gifgas, in de Koude Oorlog vreesde men een totale atoomoorlog, rond de oliecrisis in 1973 voorzag men een nieuwe Steentijd door het opraken van de energie. ‘En nu, in het tijdperk van overbevolking en vervuiling, mijmeren we over hoe de natuur zal terugslaan,’ schrijft Keulemans.

De eindscenario’s zijn cultureel bepaald, en ze komen vaker niet dan wel uit. Toen de chemicus F. Sherwood Rowland halverwege de jaren tachtig ontdekte dat er een gat in de ozonlaag ontstond door ons gebruik van cfk’s, schijnt hij tegen zijn vrouw gezegd te hebben: ‘Het werk gaat goed maar het ziet ernaar uit dat het het einde van de wereld is.’ Maar de wereld kwam samen om een protocol op te stellen en het gebruik van cfk’s uit te faseren. Dat is gelukt en over het gat in de ozonlaag hoor je niemand meer.

Nog één voorbeeld? De biologe Rachel Carson waarschuwde in 1962 met haar boek Silent Spring dat ons een ‘stille lente’ te wachten stond als gevolg van het ongerichte gebruik van DDT en andere giffen. De chemische industrie had met behulp van de moderne wetenschap een ‘keten van vergiftiging en dood’ in gang gezet, schreef Carson, en deze hoogmoed zou onze ondergang worden. De kern van die gedachte vind je al in het Oude Testament. Maar door Carsons boek werden er maatregelen getroffen om het gebruik van DDT drastisch in te perken. Dat is gelukt, al zijn er daarna weer andere schadelijke bestrijdingsmiddelen geïntroduceerd.

Deze historische voorbeelden laten goed zien hoe het apocalyptische gedachtegoed werkt: het komt steeds terug, het jaagt mensen de stuipen op het lijf en het leidt soms daadwerkelijk tot veranderingen in de individuele of politieke sfeer. Maar een definitief Einde hebben we nog niet meegemaakt en de kans dat het er komt, is extreem klein.

Dat is een welkom beetje historische vertroosting. Geen pleidooi om de waarschuwingen van hedendaagse wetenschappers te negeren.