Zo compenseren bomen jouw vlieguitstoot (en hierom is dat belangrijk)

Alsof je met elkaar afspreekt de kraan van een overstromend bad niet nog verder open te draaien. Zo reageerde een van jullie treffend op het bericht dat de luchtvaartsector onlangs afsprak alle uitstoot als gevolg van extra groei vanaf 2020 te compenseren met CO2-handel.

Het is dan ook een onderwerp dat sterke reacties oproept. Zo ook onder mijn recente oproep om hierover mee te denken. Is CO2-compensatie niet gewoon een vrijbrief om door te gaan met het uitstoten van schadelijke broeikasgassen?

De handel in koolstof gaat duidelijk over veel meer dan hoeveel CO2 we uitstoten en vervolgens kunnen compenseren. Het raakt ook aan een gevoel van hoe we met onze eigen vervuiling om moeten gaan.

In veel van jullie bijdragen kwamen ook heel praktische vragen naar voren over hoe dat nou werkt: CO2-compensatie met behulp van bomen. Voordat ik inga op de maatschappelijke en ethische kanten, daarom eerst deze explainer. Zodat we door de bomen nog wel het bos blijven zien.

1. Hoe staat het ervoor met de bossen?

Tropische regenwouden zijn de ‘longen van de aarde,’ wordt vaak gezegd. Met de loof- en naaldbossen uit koudere werelddelen slaan zij grote hoeveelheden CO2 op. Zo helpen ze onze CO2-uitstoot op een natuurlijke manier uit de atmosfeer te halen. Maar liefst 3 biljoen bomen wereldwijd bewijzen ons op deze manier continu een grote dienst.

Als bomen gekapt worden, komt die CO2 alsnog vrij. Niet voor niets is zo’n 12 procent van de wereldwijde broeikasgasemissies afkomstig van ontbossing of de verslechterde staat van bossen. Zonder ook maar iets te doen aan onze olie- en gasverslaving zouden we dus al 12 procent minder CO2-uitstoot kunnen veroorzaken, simpelweg door bossen beter te beschermen.

Maar doen we dat ook? Dit zijn de cijfers:

• Tussen 2010 en 2015 is er wereldwijd per jaar zo’n 6,5 miljoen hectare bos gekapt. Dit verlies vond met name in de tropen plaats, met het Braziliaanse Amazonewoud en de bossen van Borneo in Indonesië als belangrijkste slachtoffers.
• Gelukkig kwam er jaarlijks ook weer zo’n 3,3 miljoen hectare bos bij door aanplanting in met name China en in kleinere mate de VS, India en Rusland.
• Daarmee is het wereldwijde nettoverlies aan bos gedurende deze periode nog maar 3,3 miljoen hectare per jaar.
• Terwijl: in de periode 1990-2000 betrof het nettoverlies nog 7,3 miljoen hectare per jaar.

Wanneer je puur naar bosoppervlakte kijkt, zijn we dus op de goede weg. Met grote dank aan herbebossingskampioen China, dat een belangrijk deel van de aanplanting voor zijn rekening neemt.

Er zijn ook minder vrolijk stemmende cijfers. Zo blijft het totale verlies indrukwekkend groot: sinds 1990 is een bos ter grootte van Zuid-Afrika weggekapt, zo’n 129 miljoen hectare. En de aangeplante bossen - in met name de gematigde klimaatzones van het noordelijk halfrond - nemen minder CO2 op dan de gekapte bossen in de tropen bevatten.

Toch heeft het aanplanten, samen met het terugdringen van de ontbossing in de Braziliaanse Amazone, ervoor gezorgd dat de uitstoot door bosbouw sterk is teruggebracht. Het netto-CO2-verlies uit bossen is afgenomen van jaarlijks iets meer dan 1,8 gigaton in de jaren negentig naar zo’n 1,1 gigaton per jaar in de periode 2010-2015.

2. Waarom is ontbossing zo’n groot probleem?

Allereerst omdat bossen een enorme koolstofbuffer vormen. In 2015 was er in alle bossen van de wereld circa 296 gigaton koolstof opgeslagen, pakweg dertig keer de wereldwijde CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen dat jaar. Met name de tropische bossen van Latijns-Amerika, Afrika en Zuidoost-Azië bevatten een groot deel van deze voorraden: 55 procent, volgens een studie uit Science.

Deze tropische bossen zorgen ook voor de grootste compensatie van CO2 uit de atmosfeer, blijkt uit hetzelfde onderzoek. Ongeveer 70 procent van de totale wereldwijde opname van CO2 door bossen vindt plaats in de tropen: per jaar zo’n 10,3 gigaton. Ontbossing vindt óók grotendeels in de tropen plaats, wat elk jaar leidt tot zo’n 4,8 gigaton aan CO2-emissies. Netto nemen tropische bossen zo 5,5 gigaton CO2 per jaar op.

Ongeveer 70 procent van de totale wereldwijde opname van CO2 door bossen vindt plaats in de tropen

Tropische bossen werken zodoende als een carbon sink: ze halen netto CO2 uit de lucht. Bij te veel verlies aan bos kunnen ze een carbon source worden: een bron van CO2-uitstoot. Hoe dit evenwicht tussen atmosfeer en biosfeer zich precies gaat ontwikkelen, is onduidelijk.

Een studie die vorige week werd gepubliceerd in Nature Communications laat zien dat de CO2-opname door bossen wereldwijd is toegenomen. Dit effect is zo sterk, dat het de CO2-toename in de atmosfeer duidelijk heeft vertraagd de afgelopen jaren.

Een ander onderzoek dat vorig jaar in Nature werd gepubliceerd, laat juist zien dat de opnamecapaciteit van specifiek het Amazonewoud het afgelopen decennium met één derde is afgenomen. Hierdoor zijn tropische bossen steeds minder in staat om de door mensen veroorzaakte CO2-uitstoot te compenseren.

Maar bossen, en dan met name tropische bossen, zijn niet alleen vanwege hun koolstofbuffer belangrijk voor het klimaat. Met name het watervasthoudend vermogen van bossen heeft een directe impact op het dagelijks leven van heel veel mensen. Meer dan de helft van de regenval in het Amazonegebied komt bijvoorbeeld voort uit verdamping van eigen vocht: de Amazone zweet zogezegd zijn eigen neerslag bij elkaar.

Daarnaast hebben bossen invloed op de opname van warmte door het landoppervlak, zijn ze belangrijk voor het behoud van de bodem en dragen ze sterk bij aan de biodiversiteit. Dat laatste heeft volgens recent onderzoek een positief effect op de CO2-opname.

3. Nu even concreet. Hoe zorgen bomen voor CO2-compensatie?

Veel luchtvaartmaatschappijen en reisorganisaties bieden aan je uitstoot te compenseren met behulp van bosbouw. De voor de hand liggendste methode is simpelweg het aanplanten van meer bomen. Wanneer een jonge boom groeit, slaat hij jouw CO2-uitstoot op in zijn weefsel.

Op een gegeven moment wordt een boom volwassen en neemt hij niet meer CO2 op dan hij uitstoot. Als het zover is, wordt hij gekapt en maakt hij plaats voor nieuwe boompjes. Zo blijft er een vaste hoeveelheid CO2 uit de atmosfeer.

Een vraag die jullie vaak stelden - hoeveel bomen moet ik laten planten voor de uitstoot van mijn vakantiereis? - is dan ook minder relevant. Je compensatiegeld wordt niet gebruikt om één of meerdere bomen te planten, maar gaat naar organisaties die een heel bos in stand houden. Een klein deel daarvan is ‘jouw’ CO2.

Desondanks kun je globaal wel zeggen dat een enkele boom in dertig jaar tijd ongeveer 0,3 tot 0,8 ton CO2 vastlegt. Dit is afhankelijk van de soort en de groeiomstandigheden, schreef een van jullie, zelf werkzaam in dit veld, in een bijdrage.

Een tweede methode om CO2-uitstoot te compenseren, is het beter beschermen van bestaand tropisch bos. Dit vindt met name plaats onder de vlag van het VN-programma REDD+. Hierbij wordt een vergelijking gemaakt tussen wat er zou gebeuren als het regenwoud niet beschermd wordt en hoeveel regenwoud er extra overeind blijft als we wel maatregelen treffen. Het verschil is een vermindering in CO2-emissies die verkocht kan worden als CO2-compensatie.

4. Werkt dat ook op de lange termijn?

Is CO2-opslag door het aanplanten van bomen wel een definitieve oplossing? Echte compensatie is namelijk pas bereikt op het moment dat de CO2 óf structureel in deze bossen is opgeslagen, óf structureel in de bodem of geologische ondergrond is opgenomen. Zoals verschillende leden al aangaven onder mijn oproep: dan zou de aanbieder van CO2-compensatie dus moeten kunnen garanderen dat deze aangeplante bossen eeuwig blijven staan.

Dat is praktisch onmogelijk. Veel compensatieprojecten hanteren dan ook een tijdspanne van dertig tot vijftig jaar. Gedurende die periode wordt de effectiviteit van het project regelmatig gecontroleerd door onafhankelijke certificeringsorganisaties zoals Rainforest Alliance. Loopt het project goed, dan geven zij de carbon credits uit: certificaten die bewijzen dat de compensatie echt is gelukt. Elke ton CO2 levert één credit op. Wordt er na die dertig of vijftig jaar alsnog gekapt, dan vervalt de compensatiefunctie van het bos, maar blijft het certificaat geldig.

Voor het klimaateffect op de lange termijn maakt het uit hoe we omgaan met gekapt hout

Voor het klimaateffect op de lange termijn maakt het daarom uit hoe we omgaan met dat gekapte hout. Zolang de gekapte bomen niet verbranden of verrotten, blijft de CO2-opname werken: door te kappen ontstaat er ruimte voor nieuwe bomen, die extra CO2 uit de lucht halen. Veel tropisch hardhout wordt bovendien als constructiemateriaal in de bouw gebruikt. Op die manier blijft de koolstof ook na de kap opgeslagen, en zijn de certificaten die je aankocht werkelijk effectief.

Wordt het hout weggegooid na bijvoorbeeld gebruikt te zijn als meubel of in de bouw, en krijgt het de kans om te rotten, dan komt de opgeslagen koolstof alsnog in de atmosfeer terecht. Daarmee is het compensatie-effect (met vertraging van enkele decennia) helaas weer verloren. Idealiter zou dit afvalhout daarom ingezet moeten worden als biomassa voor energieopwekking.

5. Hoeveel potentie heeft klimaatcompensatie voor de luchtvaart?

Goed, even terug naar het nieuws waar dit artikel mee begon. De luchtvaartsector heeft afgesproken om alle extra groei vanaf 2020 met CO2-handel te compenseren. Hoeveel woud is daar theoretisch voor nodig?

Naar verwachting zullen luchtvaartmaatschappijen wereldwijd tussen 2020 en 2035 ongeveer 3,3 gigaton CO2 gaan compenseren. Tropisch regenwoud heeft gemiddeld zo’n 440 ton CO2 per hectare opgeslagen. Een plantage met aangeplante bomen in dezelfde regio legt echter minder CO2 vast: 200 tot maximaal 450 ton CO2 per hectare, afhankelijk van het type bosbouw. Bij een gemiddelde van 300 ton CO2 per hectare komt dat neer op 11 miljoen hectare aanplanten in vijftien jaar tijd.

Ter vergelijking: momenteel planten we elk jaar al 3,3 miljoen hectare bos bij. 11 miljoen in 15 jaar moet theoretisch dus wel mogelijk zijn. Maar goed, deze 11 miljoen hectare zijn natuurlijk ook alleen nog maar de groei in uitstoot van vliegtuigen vanaf 2020.

De vraag is dan ook eerder: is het mogelijk om deze compensatie ook op de lange termijn vast te houden? En welke duurzaamheidscriteria worden daarbij gehanteerd? Als de CO2 over enkele decennia alsnog in de atmosfeer terechtkomt, blijft het dweilen met de kraan open.

Er zijn nog andere vragen die ik de komende tijd wil uitzoeken. Wat betekent het voor de internationale koolstofmarkt als er plotseling zoveel extra vraag naar nieuwe certificaten is? En hoe komt het dat emissieberekeningen zo uiteenlopen? Voor dezelfde vlucht kan de ene compensatie-aanbieder slechts 1 ton CO2 in rekening brengen, terwijl een ander vraagt om minstens 2 ton te compenseren. Ook wordt daarbij nog geen rekening gehouden met de totale klimaatimpact van vliegen. Daar ga ik mij nog verder in verdiepen.

6. En, wie geeft die certificaten eigenlijk uit?

Eerst nog even over die certificaten. Er is één grote voorwaarde om tot echte klimaatcompensatie te komen: er moet bewezen zijn dat de winst in CO2-reductie niet bereikt zou zijn op het moment dat er geen financiering vanuit compensatie zou zijn.

Met andere woorden: als we niets zouden doen, zou dat tot meer CO2-uitstoot leiden. Verificatiestandaarden als de Gold Standard of de Verified Carbon Standard hebben richtlijnen in het leven geroepen om dit te controleren. Onafhankelijke onderzoekers controleren vervolgens aan de hand van deze richtlijnen of een compensatieproject wel echt bereikt wat het zegt te doen, voordat de credits verhandeld mogen worden.

Voor de impact van je bijdrage maakt het dus nogal wat uit waar je je compensatie koopt

Vanwege de verschillende standaarden zijn niet alle credits echter hetzelfde. Wanneer je compensatie aankoopt voor je eigen vliegreis, is het dus altijd belangrijk om te checken aan welke standaarden een project voldoet. De Gold Standard en de Verified Carbon Standard zijn het meest gebruikt en het strengst in hun eisen.

Daarnaast kunnen de prijzen voor 1 ton CO2 flink uiteenlopen, afhankelijk van het type compensatie en de gebruikte criteria. Voor de impact van jouw bijdrage maakt het dus nogal wat uit waar je je compensatie aankoopt.

Dus, hoe nu verder?

Het leek simpel: je plant een boompje, de natuur doet z’n werk en je hebt je uitstoot gecompenseerd. Maar daaromheen hebben we een heel systeem van standaarden, verificatie, handel en markten opgetuigd. Met constant in het achterhoofd die vraag: is die CO2 over vijftig jaar nog steeds uit de lucht of is dat allemaal maar tijdelijk?

Is klimaatcompensatie dan zinloos als het hout alsnog wegrot? Nee, zeker niet. Er is namelijk hoe dan ook bereikt dat de CO2-uitstoot van jouw vliegreis pas decennia later in de atmosfeer terechtkomt. Wat ons tijd geeft om tot echte oplossingen te komen aan de bron van het probleem: de uitstoot van fossiele brandstoffen. De hoop is natuurlijk wel dat we aangeplant bos langer in stand kunnen houden door met regelmaat nieuwe afspraken te maken voor nog eens 30 jaar. Zodat het bos CO2 blijft opnemen!

Mocht dat niet werken, dan blijft het aanplanten van bomen alsnog belangrijk. Al was het maar om erosie tegen te gaan, water vast te houden en de biodiversiteit te beschermen.

Om dat praktische belang van compensatie te begrijpen, ga ik in mijn volgende verhalen dan ook op zoek naar de mensen die deze bomen voor ons planten. Uiteindelijk is klimaatcompensatie ook gewoon mensenwerk. En zoals bij zoveel mensenwerk geldt ook hier: het is misschien niet perfect, maar daarom niet minder belangrijk.

Meer lezen?