Als je oorlog alleen van televisie kent, lees dan dit boek

Ze wisten het niet van elkaar, Herman Koch en de campagnestrategen van de VVD. Ze kónden het ook niet weten: dat de VVD-campagne gebaseerd was op een slogan die Koch in zijn Boekenweekgeschenk belachelijk zou maken.

‘Normaal doen.’

‘’Normaal’ heeft in de afgelopen vijf jaar een gedaanteverwisseling ondergaan,’ zegt Kochs absurd succesvolle hoofdpersoon, ‘en ook ‘normaal doen’ is intussen grondig afgestoft – niet alleen door mij.’ Om vervolgens spottend te vertellen hoe normaal hij is gebleven.

Makkelijk leven, het Boekenweekgeschenk, verscheen deze week. In een interview met HP/De Tijd zei Koch: ‘Mensen gaan straks natuurlijk denken dat ik dat [‘normaal doen’] er later heb ingevoegd, maar het was daarvoor al af. Dan denk ik wel: heb je toch iets van de tijdsgeest te pakken.’

Dat andere boek over (ab)normaal doen

In het Boekenweekgeschenk is de nadruk op normaal doen een ergerlijk symptoom van een bekrompen tijd. Vorig jaar verscheen er een boek dat de lof van het normaal doen een nog veel wrangere bijsmaak gaf, op een beduidend verontrustendere manier dan Kochs novelle. Een boek dat overtuigend de gevaren toont van de razendsnelle gedaanteverwisselingen van ‘normaal,’ van de eeuwige menselijke drang tot aanpassen, van onze neiging om wat ooit gruwelijk en abnormaal was, binnen de kortste keren als normaal te beschouwen.

De ideeën en de analyses staan in dienst van de personages en het verhaal – nooit andersom

Dat boek is WIL, de vijfde roman van de Vlaming Jeroen Olyslaegers (1967). Een krachtige, meeslepende roman die uit elkaar barst van de scherpe ideeën en genadeloze analyses, zonder die ooit hinderlijk uit te spellen: de ideeën en de analyses staan in dienst van de personages en het verhaal – nooit andersom.

Overgrootvader vertelt overrompelend

De roman wordt verteld door de negentigplusser Wilfried Wils, broos van lijf, scherp van geest. Hij heeft geen contact meer met zijn familie, wordt door hen zelfs als een vloek beschouwd, leren we al snel. Het waarom komt pas veel later.

De gewezen dichter Wils vertelt zijn achterkleinzoon over zijn leven. Hij onthult de familietragedies, beschrijft de maatschappelijke tragedies waar hij onderdeel van is geweest en hij laat de vele manieren zien waarop al die tragedies met elkaar verbonden zijn.

Het is een lang verhaal, dat nooit lang aanvoelt. Wils’ stem is overrompelend, vanaf de eerste regels tot en met de laatste ontgoochelde woorden. Eerder deze week werd onthuld dat WIL de shortlist van de Libris Literatuurprijs heeft gehaald – een verheugend en tegelijk volkomen logisch bericht. Zo onontkoombaar voelt WIL: zoals de lezer zich na de eerste regels niet meer kan onttrekken aan Wils’ stem, zo kan geen enkele literaire jury met goed fatsoen om deze roman heen.

Dat de ellende elk moment weer opnieuw kan beginnen

Je zou WIL de ultieme oorlogsroman kunnen noemen – maar dat zou het boek tekort doen. Want WIL is méér dan een diep aangrijpende, springlevende getuigenis van bezet Antwerpen in de Tweede Wereldoorlog.

Je zou WIL de ultieme oorlogsroman kunnen noemen – maar dat zou het boek tekort doen

Wils gebruikt die inktzwarte bladzijden uit de geschiedenis als een soort eeuwig ‘wordt vervolgd,’ hij laat zien dat het verhaal nooit echt ten einde is, dat de ellende elk moment weer opnieuw kan beginnen (en misschien al wel begint). Vrijheid is een hopeloos naïeve illusie, aldus Wils, in een van zijn vele, schitterend geformuleerde, tegelijk rauwe en bloemrijke zinnen (lees ze trouwens vooral hardop om het prachtige ritme écht te proeven):

‘Ik zit hier vast, dat is het, gebetonneerd van kruis tot enkels, in een leven dat nog moet gaan gebeuren en nu al van de letter a tot z door tandeloze voorouders lijkt voorgekauwd.’

Neutraliteit maakt verdacht en interessant

Wils’ cynisme is niet dat van het gemakzuchtige soort, het cynisme dat zich alleen op de buitenwereld richt en de bezitter buiten schot laat. Wils’ cynisme is des te geloofwaardiger omdat het ook hemzelf omvat, en omdat het alles behalve consequent is. Níks, niemand is consequent, en Wils plaatst zich nergens boven of buiten.

Hij oordeelt, zeker, maar hij neemt die oordelen even makkelijk terug, of nuanceert ze. Hij spuugt op de smeerlappen, de mensen die fout waren in de oorlog, maar hij wekt ook begrip voor ze, door te laten zien wat er aan hun smeerlapperij ten grondslag ligt.

Verveling, bijvoorbeeld, de drang om aan een verstikkend milieu te ontsnappen, of conformisme, of doodsangst. Steeds weer toont hij aan dat simpele, ongenuanceerde oordelen voorbehouden zijn aan buitenstaanders, aan mensen die de rampen niet zelf hebben meegemaakt.

Het is precies die genuanceerde houding die Wils tijdens de oorlog bij alle partijen verdacht maakt. Geen kant kiezen is misschien nog wel gevaarlijker dan de kant van het verzet kiezen, een kalme neutraliteit is misschien nog wel gevaarlijker dan het wildste engagement. En Wils is goed noch slecht, dader noch slachtoffer, óf misschien is hij het wel allebei – hoe dan ook, hij blijft lang ongrijpbaar voor zijn omgeving, voor de lezer en zelfs voor zichzelf. Precies dat houdt hem de hele roman lang zo interessant.

Wat deze roman onvergetelijk maakt

Niet alleen dát sleurt je door de pagina’s heen, trouwens. WIL is die zeldzaam complete roman waarin plot, personages, stijl en ideeën even zwaar wegen, en even krachtig tot de lezer spreken. Olyslaegers’ veelzijdigheid uit zich op elke pagina.

Het is een roman die bovendien getuigt van een al even veelzijdige belezenheid. Wils citeert even makkelijk uit antieke kasteelromannetjes als uit de Ilias. En belangrijker: die citaten zijn niet opgenomen om des schrijvers intellect te etaleren – ze zeggen stuk voor stuk iets over Wils’ karakter, over het tijdsbeeld, over Wils’ mensbeeld. Een mensbeeld waar je, hoe verder zijn verhaal vordert, steeds moeilijker onderuit komt – hoe confronterend het ook is. Je kan haast niet anders dan, samen met Wils, ‘die eeuwige dubbelzinnigheid’ erkennen.

Zo laat je het die ene toehoorder en je duizenden lezers voelen tot in hun maag, hun borst, hun ziel: met een onvergetelijke roman

Als Wilfried Wils zijn verhaal weer eens onderbreekt om zich rechtstreeks tot zijn achterkleinzoon te richten – ‘Hoor mij zeveren, jongen, hoor mij kakelen als een kieken zonder kop’ – vraagt hij zich af hoe hij in godsnaam de smerigheid van de oorlog kan overbrengen aan iemand die die smerigheid alleen maar uit verhalen of van de televisie kent.

‘Hoe legt ge uit wat weerloosheid is en tot wat een mens in staat kan zijn als uw toehoorder nooit heeft gevoeld wat het is om zelf een mogelijke smeerlap te zijn, dat het een zegen is en een vloek dat nooit te hebben gevoeld en dat woede in de fauteuil niks meer is dan schijnheiligheid die blind is voor zichzelf?’

Wils stelt de vraag, zijn schepper beantwoordt hem. Zó leg je dat uit, zó toon je aan hoe het normale en het abnormale onafwendbaar in elkaar kunnen overgaan. Zo laat je het die ene toehoorder en je duizenden lezers voelen tot in hun maag, hun borst, hun ziel: met een onvergetelijke roman.