Hoe het nieuws polarisatie voedt (en wat eraan te doen)

Je hoeft niet in de Verenigde Staten te wonen om te weten hoe extreem gepolariseerd dat land is. Maar als je er, zoals ik, een maandje daadwerkelijk woont, besef je: Amerikanen leven niet in bubbels - ze leven in bunkers van het eigen gelijk.

Geluidsdichte, hermetisch afgesloten en feitenvrije bunkers met één gemeenschappelijk idee: dat de hele buitenwereld krankzinnig is geworden. Kijk als New Yorker één avond naar Fox News en je denkt: welke planéét is dit? In Alabama zullen ze hetzelfde denken van CNN.

Veel van de polarisatie manifesteert zich als typisch Amerikaans - pro-Trump versus anti-Trump, steden versus heartland - maar andere tegenstellingen zullen ook een Nederlander niet vreemd voorkomen: links versus rechts, conservatief versus progressief, realisme versus idealisme.

Die tegenstellingen hebben een functie. Politiek is, in zekere zin, per definitie een vorm van kuddegedrag: bij welke groep hoor je? Voor wie kom je op? En met wie bind je de strijd aan?

Maar inmiddels is het kuddegedrag zo ver doorgeschoten dat de tegenstellingen niet zozeer ideologisch als wel sektarisch zijn geworden. Wat vroeger ideologische begrippen waren - links, rechts, conservatief, progressief -, zijn inmiddels verworden tot de grootste scheldwoorden uit het politieke woordenboek.

En dat schelden is in de afgelopen twintig jaar zo erg geworden dat van zinnige begrippen nauwelijks nog te spreken valt. Links? Daar zitten de terroristenknuffelaars, landverraders, cultuurmarxisten en gratis-geld-uitdelers. Stekeblind voor de gevaren van buiten, naïef over de gevaren van binnen of, nog erger, heulend met de vijand zelf. Rechts? Daar zitten de neo-nazi’s, racisten, fascisten en marktfundamentalisten. Gevaarlijke, autoritaire bedreigers van de rechtsstaat.

Links en rechts zijn, kortom, verbale bombardementen in een cultuuroorlog geworden. Hét moderne vijandsdenken. Langeafstandswapens in een landschap vol loopgraven.

Vandaar die bunkers.

De media als katalysator van het vijandsdenken

Het behoeft nauwelijks betoog dat de nieuwsmedia de grote katalysator van dit vijandsdenken zijn. Wie ook maar een beetje het nieuws volgt, ontkomt niet aan een dagelijkse stroom van nieuwsberichten, journaalitems, opiniestukken, blogs en vlogs die een of ander polariserend frame bekrachtigen. Denk aan dit soort bizar wij-zij-proza.

Ook de media zelf zijn inmiddels steevast onderdeel van die polarisatie: ben je ‘rechts’ of ‘conservatief,’ dan is alles van The New York Times tot De Groene Amsterdammer en van de VARA tot de Volkskrant per definitie verdacht.

En sta je aan de andere kant van het politieke gangpad, dan is alles van Fox News tot De Telegraaf en van Powned tot GeenStijl automatisch gediskwalificeerd. Daartussen? De stille oceaan. Het verdwenen midden.

En inderdaad, ook bij De Correspondent ontkomen we niet aan de polarisatie - hoe graag we dat ook zouden willen. Niet zelden zie je het links-rechtsverwijt of een variant daarop in de bijdragensectie voorbijkomen.

Schrijven over het alledaagse leven van een vluchteling wordt dan opeens geen informatieve journalistiek meer, maar een politieke daad: links landverraad. Praten met PVV’ers over hun wereldbeeld? Een podium geven aan rechtsextremisten.

Opkomen voor mensen in schulden? Linkse dweperij met mensen die niet met geld om kunnen gaan. Pleiten voor meer geld naar defensie? Rechtse oorlogszucht. Een portret van een succesvolle zwarte burgermeester in een kleine Amerikaanse stad? Linkse discriminatie van de witte medemens.

Ook bij De Correspondent ontkomen we niet aan de polarisatie - hoe graag we dat ook zouden willen

Een kritische lezing over hoe de PvdA de sociaaldemocratie verloochend heeft? Rechtse afleidingsmanoeuvre van het neoliberale drama! Een onthullende reconstructie over de ontmoeting van Thierry Baudet met racist Jared Taylor? Linkse smear campaign!

De polarisatie is zo sterk dat het ieder idee van een gedeelde realiteit naar het rijk der fabelen dreigt te verbannen - en daarmee ieder normaal gesprek over politiek en samenleving onmogelijk dreigt te maken. Terwijl de kosmos om de aarde heen steeds verder uitdijt, krimpt ons politiek-sociale universum zienderogen. Het wordt kleiner en kleiner tot alleen de eigen ideologie nog waarheid is.

Pogingen tot depolarisatie: helpt factchecken echt?

Geen wonder dus dat er naarstig wordt gezocht naar manieren om dit krimpende heelal een halt toe te roepen. De meeste heil wordt in de nieuwsmedia gezocht in factchecken. Inmiddels is het meer regel dan uitzondering dat een krant of nieuwssite een factcheckrubriek heeft, in een poging ‘de feiten’ voor zich te laten spreken.

Die feiten, is de hoop, overstijgen de bubbels: ze geven een gevoel van gemeenschappelijke realiteit. Wikipedia-oprichter Jimmy Wales heeft met WikiTribune zelfs een nieuwssite opgericht met uitsluitend dit doel: enkel feitelijke, objectieve verslaggeving waar ‘links’ noch ‘rechts’ een rol speelt.

Anderen zoeken de oplossing meer in dialoog. Zo probeerde Joris Luyendijk met zijn project en gelijknamige boek Kunnen we praten? kamp-links en kamp-rechts met elkaar in gesprek te laten gaan door interviews en analyses in zowel het Algemeen Dagbad als op De Correspondent te publiceren.

Andere formules in het genre: dubbelinterviews tussen ‘links’ en ‘rechts,’ reportages van ‘buiten de bubbel’ en portretten van mensen ‘uit het andere kamp.’ Berucht is inmiddels het portret van The New York Times van de ‘Nazi sympathizer next door.’

Beide pogingen de tegenstellingen te doorbreken zijn goedbedoeld en heel soms ook effectief. Maar in de regel bieden ze vooralsnog weinig soelaas. Meestal is het effect zelfs averechts. De ‘factcheck’ staat dan, exact tegengesteld aan zijn bedoeling, symbool voor hoe ‘de andere kant’ de waarheid ‘in pacht’ meent te hebben en aan de rest van de wereld probeert ‘op te dringen.’ En de meeste pogingen tot dialoog ontaarden, ondanks de achterliggende intenties, uiteindelijk toch weer in politiek moddergooien.

Dit staat er op het spel

Toegegeven, iets tegen de polarisatie proberen te doen, is in het huidige tijdsgewricht misschien wel een onmogelijke opgave. De loopgraven zijn zo diep dat het licht aan de bovenkant nauwelijks nog te zien is.

Bovendien: polarisatie is naast irritant en vermoeiend ook extreem lucratief. Het levert media kijkers en kliks op en politici een steeds fanatiekere achterban. En niet te vergeten: het geeft de kampen zélf een gevoel van saamhorigheid die na jaren van ontideologisering in westerse samenlevingen verloren werd gewaand. Polarisatie werkt: het verkoopt, het motiveert en het creëert toebehoren.

Polarisatie levert media kijkers en kliks op en politici een steeds fanatiekere achterban

Maar de keerzijden zijn minstens zo groot, zo niet groter. Polarisatie drijft mensen uit elkaar, kweekt wantrouwen en maakt het sluiten van compromissen almaar moeilijker. Al snel komen dan de fundamenten van democratie en rechtsstaat, zoals samenwerken en gelijke rechten, in het geding. Uit angst of achterdocht voor de Ander. Polarisatie bedreigt, op de lange termijn, ons vermogen tot samenleven.

Er staat dus nogal wat op het spel. Blijven nadenken over manieren om de tegenstellingen te doorbreken en de bunkers van het eigen gelijk te doorbreken, is iets waar iedereen zich geroepen toe zou moeten voelen. Of in ieder geval: wat nieuwsmedia, als grootste echoput van het wij-zij-denken, zich tot hun voornaamste taak zouden moeten rekenen.

Meer feiten en meer dialoog kunnen daarbij behulpzaam zijn. Maar willen we écht voorbij onze ideologische tegenstellingen gaan, dan zullen we dieper moeten graven. Dan zullen we op zoek moeten naar nieuwemanierenom de wereld te aanschouwen. Nieuwe categorieën waarmee we de wereld indelen en betekenis geven. Categorieën die de tegenstelling tussen links en rechts niet onderschrijven, maar ondergraven.

Hieronder: mijn poging tot een nieuwe bril voor de journalistiek.

De traditionele bril van nieuws: het Koude Oorlog-prisma

Eerst is het goed te beseffen dat nieuws überhaupt een bril op heeft. Nieuws deelt de wereld, al decennialang, in categorieën in die zo vanzelfsprekend zijn dat ze ‘neutraal’ lijken. Maar niets is minder waar: zelfs de meest gewone indeling van een krant of nieuwssite heeft extreem veel invloed op hoe we de wereld zien en betekenis geven.

Neem de meest voorkomende nieuwscategorieën, terug te vinden bij zo’n beetje alle traditionele nieuwsmedia: Binnenland, Buitenland, Economie, Politiek. Een indeling die logisch lijkt, objectief zelfs, maar die haast niet verder af kan staan van hoe de hedendaagse wereld functioneert.

Collega-journalist Joris Luyendijk noemde het dan ook eens het westerse Koude Oorlog-prisma van nieuws. Een indeling die goed paste op de wereld van vier, vijf decennia terug, toen natiestaten er nog toe deden, ideologische tegenstellingen betrekkelijk zwart-wit waren en overheid en bedrijfsleven in het westerse marktdenken als ‘gescheiden’ golden.

Die klassieke nieuwsindeling is niet alleen misleidend en achterhaald, ze is vruchtbare grond voor die polariserende links-rechtstegenstelling

Maar inmiddels schiet de indeling in binnen- en buitenland, politiek en economie volstrekt tekort in het beschrijven van de belangrijkste ontwikkelingen om ons heen. Klimaat, kapitaal, migratie, terrorisme - geen van die zaken houdt zich aan nationale grenzen. Multinationals en financiële markten hebben meer macht dan staten en kiezers. En overheden zijn op hun beurt weer volledig verweven met de ‘markeconomie.’ Kortom: het binnenland is het buitenland en vice versa, zoals ook de economie politiek is en andersom.

Die klassieke nieuwsindeling is niet alleen misleidend en achterhaald, ze is vruchtbare grond voor die polariserende links-rechtstegenstelling. Op subtiele manieren bekrachtigt het nieuws de illusie van links versus rechts door de wereld voor te spiegelen als ‘eigen land’ versus ‘de rest van de wereld’ en ‘politiek’ versus ‘economie.’ Het zijn immers precies die thema’s (eigen volk versus vreemdeling, overheid versus bedrijfsleven, markt versus staat) waarop de tegenstelling tussen links en rechts drijft. De klassieke indeling van het dagelijkse nieuws is er, als het ware, voor gemaakt.

Op zoek naar nieuwe prisma’s voor ons dagelijkse nieuws

Willen we de realiteit recht doen en achterhaalde politieke tegenstellingen bestrijden, dan zal de nieuwsindustrie op zoek moeten naar nieuwe categorieën. De afgelopen maanden heb ik veel nagedacht en met mensen gesproken over die vraag: door welke bril zou een modern nieuwsmedium de wereld beter kunnen aanschouwen? Welke thema’s overstijgen bestaande tegenstellingen? En vooral: welke onderwerpen laten zien wat we gemeen hebben in plaats van wat ons scheidt?

Vragen die ik niet alleen als oefening in mediakritiek stel, maar ook omdat we de antwoorden graag in praktijk zouden willen brengen op De Correspondent en, volgend jaar, hopelijk ook op onze Engelstalige uitbreiding The Correspondent.

Voorbij links en rechts: een correspondent Scheidingen!

Een van de beste suggesties tot nu toe werd gedaan door politicoloog Albert Jan Kruiter, in onze podcast De Rudi & Freddie Show. Daar opperde Kruiter het idee van een correspondent Echtscheidingen. Want, zo stelde Kruiter, bijna de helft van de huwelijken in westerse samenlevingen eindigt erin. En: het fenomeen verklaart talloze andere maatschappelijke problemen.

Zo ontstaan problematische schulden in veel gevallen door een scheiding. Scheidingen zorgen er ook vaak voor dat mensen moeten verhuizen naar goedkopere woningen, wat weer een drijvende kracht is achter de groeiende segregatie tussen arm en rijk in grote steden. Bovendien zijn scheidingen vaak ook het begin van jeugdproblemen, wat weer verklaart waarom steeds meer kinderen op vroege leeftijd in de jeugdzorg belanden of aan de medicatie worden gezet. Dat, op zijn beurt, helpt weer begrijpen waarom schooluitval zo hoog is en grote groepen jongeren weinig kansen hebben op een baan.

Natuurlijk, wie per se wil kan ieder thema diskwalificeren als ‘ideologisch vooringenomen’

Scheidingen, kortom, gaan over véél meer dan alleen gebroken relaties. Het onderwerp raakt aan de uitdijende schuldenindustrie tot de vastgelopen woningmarkt, van de groeiende kloof tussen hoog- en laagopgeleid tot de toenemende segregatie in onze steden, van de oplopende druk in de jeugdzorg tot de hardnekkigste problemen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt.

Een correspondent Scheidingen zou die samenleving dus kunnen beschrijven op een manier die niet past in de traditionele categorieën van nieuws. Het grootste voordeel aan zo’n blik op de wereld is: hij is niet per definitie besmet door politieke polarisatie.

Natuurlijk, wie per se wil kan ieder thema diskwalificeren als ‘ideologisch vooringenomen.’ Maar: een nieuwscategorie als scheidingen raakt aan zó veel verschillende mensen, in zo veel verschillende milieus en subculturen, dwars door de klassieke politieke scheidslijnen heen, dat het zou kunnen helpen bij het overbruggen van bestaande tegenstellingen.

Denk mee: hoe categoriseren we het nieuws van de toekomst?

Voor de goede orde: helemaal voorbijgaan aan politieke tegenstellingen is niet mogelijk, misschien niet eens wenselijk. Al was het maar omdat journalistiek per definitie een wereldbeeld koestert. Beschrijf je de wereld meer vanuit structuren, zoals De Correspondent, dan zal dat al snel als ‘links’ worden bestempeld (omdat ‘links’ van oudsher meer in termen van structuren in plaats van individuen denkt). En benader je de wereld meer als losstaande incidenten, zoals het dagelijkse nieuws meestal doet, dan is dat al vrij gauw ‘rechts’ te noemen - rechts beziet de wereld namelijk meer in termen van individuen en gebeurtenissen dan in structuren.

En natuurlijk zijn er nog veel meer manieren waarmee de journalistiek de polarisatie zou kunnen tegengaan. Bijvoorbeeld door het traditionele ‘zendmodel’ te vervangen door een dialoog met het publiek of door over te stappen op verdienmodellen die minder vatbaar zijn voor sensationalisme (modellen zonder advertenties bijvoorbeeld).

Maar een goed begin waarmee we vandaag nog kunnen beginnen, is het zoeken naar thema’s die laten zien wat we gemeen hebben. Bij De Correspondent doen we dat al door nieuwe thema’s uit te proberen en te agenderen, zoals Schulden, Ouder Worden en Mobiliteit.

En, hier in Amerika, ben ik in mijn zoektocht naar nieuwe thema’s al op goede suggesties gestuit, zoals een correspondentschap gewijd aan hoe een doktersrekening tot stand komt of aan de toekomst van privébezit.

Rest mijn vraag aan jullie: met welke thema’s kunnen we nieuws van de toekomst vormgeven? Suggesties zijn zeer welkom in de bijdragen hieronder!

Lees ook: