Deze beroemde schrijver geeft de leiders van de toekomst les in... dingen verzinnen. En dat is nuttiger dan je denkt

‘Fictie is een luxe die onze familie niet had’, zegt een stokoude Holocaust-overlever tegen een romanschrijfster in het titelverhaal van Dagen van inkeer (Days of Awe), de nieuwe verhalenbundel van de Amerikaanse A.M. Homes (56).

Foto: Uit de serie ‘Metamorphosis’ van Lois Cohen en Indiana Roma Voss

Dit rijke verhaal, waarin een romanschrijfster iets begint met een oorlogscorrespondent, speelt met grote vragen over grote onderwerpen, waarvan dit er een is: waarom zou je je met fictie bezighouden in een wereld zo bizar als de onze?

De verhalen zijn een antwoord op zich. Ze hangen met elkaar samen in die zin dat ze gaan over het hedendaagse leven, herkenbare onderwerpen voor de westerse middenklasse: echtelijke rompslomp, overspel, ijdelheid, diëten, het leven online, winkelcentra, eenzaamheid.

Maar juist waar ze de grenzen van het realisme opzoeken, bieden de verhalen een soort verheldering. In een chatroom voor vogelliefhebbers bijvoorbeeld, beginnen een meisje en een soldaat een stroef gesprek over hun eenzaamheid, dat in zijn misplaatstheid – tussen het banale gekwetter door – ineens krachtiger en ontroerender wordt dan het in een andere setting zou zijn geweest.

Het belang van het verzinnen

Homes, schrijver van zes romans, twee eerdere verhalenbundels en een memoir, beheerst dat milde absurdisme perfect. Haar hilarische dialogen, waarin hoop en desillusie met elkaar worstelen, verraden dat ze is geschoold als theaterschrijver in de traditie van Edward Albee en Harold Pinter.

Haar werk wordt vaak omschreven als duister en controversieel, grensoverschrijdend, extreem – in haar roman The End of Alice (1996) voert ze een veroordeelde pedofiele moordenaar op als hoofdpersoon. Maar die omschrijving gaat voorbij aan de empathische kracht die het ook heeft.

Hoewel je in Dagen van inkeer hier en daar de schrijver zelf kunt herkennen, staat Homes erop dat ze geen autobiografische schrijver is. Ze verzint dingen. Over het belang van verbeelding, zeker nu, praat ik met haar in Amsterdam waar ze is voor de promotie van haar boek.

‘Ik zie mezelf in mijn
rol als schrijver als
iemand die vooruit
leest in de cultuur’

Dagen van inkeer gaat over het moderne leven, maar ook heel duidelijk over de staat van je thuisland, de Verenigde Staten. De vraag rijst meteen hoeveel ervan geschreven is na de verkiezing van Donald Trump?

‘Heel weinig. Ik zie mezelf in mijn rol als schrijver als iemand die vooruit leest in de cultuur. Ik probeer een gevoel te creëren voor wat er gaande is, wie we zijn en waar we op afstevenen. Het verhaal over een winkelende familie [waarin een man zomaar door het winkelpubliek tot president gekozen wordt, NP] heb ik eng genoeg jaren geleden al geschreven voor een fotoboek van de fotograaf Bill Owens.’

‘Hij probeerde al in de jaren zeventig de Amerikaanse droom te portretteren, terwijl die van koers begon te raken. Ik denk dus al langer na over het onvermogen van het Amerikaanse politieke systeem om de gewone man aan te spreken. Inmiddels is wel gebleken wat een gigantisch probleem dat is.’

Witte schrijvers met zwarte personages

Je werk wordt vaak omschreven als satirisch. Vraag je je wel eens af wat de waarde van satire nog is, nu het nieuws zelf steeds meer op satire begint te lijken?

‘Ik zou mijn werk zelf nooit als satirisch omschrijven. Ik vertel verhalen over de menselijke ervaring. Zeker, ik heb de grenzen af en toe tot in het extreme gerekt, maar de realiteit is daar steeds dichterbij gekomen. Dus inderdaad, het onderscheid tussen extreem en werkelijk wordt vager.’

‘Dat levert een vreemde en moeilijke situatie op voor een schrijver. Naarmate de wereld om je heen oncontroleerbaarder en onvoorspelbaarder wordt, voelt het onveilig om je in de verbeelding terug te trekken. Je bekijkt de wereld alsof je net getuige bent geweest van een ongeluk, waarvan je niet zomaar kunt wegkijken.’

‘We zijn op een heikel punt beland. De kwetsbare verhoudingen tussen landen en groepen worden door politici steeds meer behandeld alsof het om een spelletje gaat. Maar het is geen spel. Het gaat om mensenlevens, de toekomst van het klimaat, de manier waarop mensen met elkaar omgaan.’

‘Het ontbreekt ons aan een besef van hoe echt deze problemen zijn. We ervaren het met distantie, als een videogame. Mijn doel is niet om daar ook nog eens de spot mee te drijven. Ik wil gesprekken op gang brengen, mensen bewust maken van wat er echt gebeurt. Ik wil mensen laten kijken naar zichzelf en hun rol in de wereld, zodat ze zich afvragen: is dit wie ik wil zijn?’

Het kan onveilig aanvoelen om je tot de verbeelding te wenden, zeg je. Het titelverhaal gaat over de vraag of het wel verantwoord is om fictie te schrijven…

‘En over wie gemachtigd is om bepaalde verhalen te vertellen. Vooral dat is een enorm vraagstuk geworden: mag je nog een verhaal vertellen dat niet over je eigen ervaring gaat? Het idee leeft dat een man niet over de ervaring van een vrouw kan schrijven, dat een witte schrijver geen zwart personage kan opvoeren.’

‘Mensen lijken het nodig te hebben om de exclusieve eigenaar van een bepaalde ervaring te zijn, om te zeggen: jij kunt je niet voorstellen hoe het is om mij te zijn. Terwijl ik denk dat de enige weg voorwaarts is om een mijl in andermans schoenen te lopen, andermans ervaring proberen te begrijpen.’

‘Maar dat gaat niet lukken als we onze ervaringen blijven bewaken en regels maken die zeggen dat we zelfs in literatuur en in ons hoofd niet mogen proberen ons de ervaring van een ander voor te stellen. Om de moderne wereld te laten slagen is het cruciaal dat we de fundamenteel andere ervaring van een ander kunnen erkennen en begrijpen.’

‘Op Princeton zitten de slimste kids van het land, en toch hoor ik ze zeggen: iets verzinnen, wat bedoel je?’

‘Mensen moeten er daarom aan worden herinnerd dat er zoiets bestaat als verbeelding. Mijn schrijfstudenten op Princeton moet ik er constant toe zetten om iets te verzinnen. Om niet alleen over zichzelf, of mensen zoals zichzelf te schrijven. Op Princeton zitten de slimste kids van het land, en toch hoor ik ze zeggen: iets verzinnen, wat bedoel je?’

‘De wereld verandert zo snel; deze generatie jonge mensen zit met de onzekerheid van niet precies weten hoe hun banen er later zullen uitzien. Ze zijn zo gefocust op het vergaren van kennis en het juist beantwoorden van examenvragen dat verbeelding er vaak bij inschiet.’

‘Princeton kan wel zeggen dat het de leiders van de toekomst opleidt, maar totdat deze mensen iets leren uit te vinden en een visie ontwikkelen, zullen ze niet leiden, maar slechts absorberen en volgen.’

Cultuur als materiaal

Ook het lezerspubliek lijkt moeite te hebben met fictie. Verkoopcijfers gaan achteruit, romanschrijvers worden in kranten en op tv vooral gevraagd om over hun eigen leven te vertellen…

‘Als je tegenwoordig op boekentournee gaat, lijken mensen wel uit het oog verloren te hebben wat fictie precies is. Ze zeggen: ik heb je nieuwe non-fictie-roman gelezen. Dat is niet hoe het werkt. Ja, het personages van de ‘grensoverschrijdende romanschrijver’ wordt vaak voor mijzelf aangezien. Ik word zo vaak getypeerd, maar ik haat die term; het lijkt iets te zijn wat mensen zeggen om je op afstand te houden, om je als ‘anders’ weg te zetten.’

Foto’s: Uit de serie ‘Metamorphosis’ van Lois Cohen en Indiana Roma Voss

‘Maar ik ben uiteindelijk echt geen schrijver die over zichzelf schrijft. Ik werk vanuit mijn verbeelding en met de cultuur als materiaal. Natuurlijk gaat alles door mijn brein, maar het is zelden autobiografisch.’

Zonder biografisch te worden: het gaat in dit boek vaak explicieter dan in je eerdere werk over genderverhoudingen. De romanschrijfster is lesbisch en gaat met een man; de hoofdpersoon uit een ander verhaal worstelt met ouderwetse ideeën over mannelijkheid. Wat heb je daarmee willen aankaarten?

‘Dat zijn dingen waar ik altijd mee bezig ben geweest. Maar misschien heb ik dit keer wel gedacht: ik gooi de lijn wat verder uit, ja. Het zijn ook onderwerpen waar nu meer dan ooit over gepraat wordt in het publieke debat.’

‘Ik heb vooral op een speelse manier willen omgaan met vragen over gender, seksualiteit, de positie van vrouwen, zowel in relatie tot mannen als tot zichzelf. Het zijn immers gecompliceerde onderwerpen en ik heb het gevoel dat ze in fictie niet vaak in hun volle complexiteit zijn onderzocht, omdat schrijvers vaak een activistische agenda hebben.’

‘Een punt maken is niet mijn doel in deze. Wat dat betreft ben ik echt een nazaat van mijn oude schrijfdocent Grace Paley [1922-2004]. Zij had het altijd over de waarheid opschrijven voor het personage: het gaat er niet om wat jij denkt, maar wat er bij het personage past.’

‘En zeker, Grace was een fervente voorvechter van vrouwenrechten, maar ze hield enorm van mannen en vond geenszins dat je mannen moest verwerpen om een goede feminist te zijn. Terwijl dat idee het feminisme wel lang heeft omgeven: dat we onszelf als vrouwen moeten leren begrijpen, los van mannen.’

‘We zijn nu ook weer op een interessant moment aanbeland, rond #MeToo. Daarin mist er volgens mij een cruciaal gesprek. We hebben het over hoe slecht mannen zijn geweest, hoezeer vrouwen het te verduren hebben gehad, maar we hebben het zelden over de belangrijke, constructieve vraag hoe mannen een man zouden moeten zijn.’

Tedere manier van kijken

Het verhaal over de chatroom voor vogelliefhebbers roept associaties op met Twitter. Hoe kwam je op zo’n setting?

‘Vogels zijn zulke delicate wezens. Ik vond het interessant om het in een chatroom over zulke kleine, tere beestjes tegelijkertijd over enorme onderwerpen te laten gaan. Om het de plek te laten zijn waar een soldaat in oorlog zijn heil vindt, net als een geïsoleerd pubermeisje.’

‘De rest van de aanwezigen in de chatroom functioneert bijna als een koor in een Griekse tragedie, hetzelfde kwetterende koor dat zich niet gehoord voelde tijdens de verkiezingen.’

Het lijkt een bijzonder tedere manier om deze vaak als ‘boos’ bestempelde groep te portretteren, als liefhebbers van vogeltjes.

‘Ook dat contrast tussen de woede en de tederheid vond ik interessant. Er zit ook wel een soort boeddhistisch hoop in op een nieuw perspectief. Ik ben zelf altijd bang geweest voor vogels, maar heb er nu twee thuis en hou zielsveel van ze.’

‘Dat contrast tussen de woede en de tederheid vond ik interessant. Er zit een soort boeddhistisch hoop in op een nieuw perspectief’

‘Als je goed kijkt naar deze kleine, extreem gevoelige wezens en doorkrijgt hoeveel ze begrijpen van de wereld om zich heen en aanvoelen wat er gaande is, hoe kun je dan nog onderschatten waartoe de geest van andere mensen in staat is… wat de delicaatheid is van het leven.’

‘Het gekooide vogeltje is ook een metafoor… die kooi, je kunt je afvragen of het een bescherming is of een gevangenis.’

De wereld van de televisie

Wat zegt dat over het Amerika van nu?

‘Ik wil maar zeggen dat ik een paar weken geleden op een literair festival was in Trump Country en daar aan tafel belandde met wat ongetwijfeld zijn kiezers waren. Ze vroegen ons waar we vandaan kwamen. Toen we vertelden dat we in een dorp verderop logeerden, wisten ze niet waar dat was.’

‘Hun leefruimte is verbijsterend klein en beschermd, ze kennen de wereld alleen van tv, maar het werd me daar, van dichtbij, duidelijk dat dit mensen waren die alles gaven om hun gemeenschap, om hun families. Mensen die zich zorgen maakten om hun geliefden en hun toekomst.’

‘Het is, nogmaals, een grote weeffout in ons politieke systeem en de traditionele democratische partij dat Trump de enige is die dit soort mensen heeft kunnen aanspreken. Het gaat niet goed met een land als de middenmoot vergeten wordt, als hen geen inspiratie, geen droom gegeven wordt.’

‘Je moet je te allen tijde blijven voorstellen dat dit geen slechte mensen zijn. En er zijn momenten waarop ik zou willen dat ik meer kon doen, concretere dingen kon doen dan schrijven om erachter te komen hoe je grotere, bredere groepen kunt aanspreken.’

Zit die hoop ook in deze verhalen?

‘Het is een van de dingen die de verhalen in dit boek verbindt: een zeker eerbetoon aan de vaak onzichtbare delicaatheid van het leven van anderen. Maar er moet voor mij ook altijd wringende humor in blijven, en dan gaat het niet om satire in de klassieke zin van het woord. De reden dat ik het woord ‘awe’ koos, is omdat het omhoog en omlaag gaat: het kan naar absolute weerzin verwijzen, maar ook naar absolute inspiratie en openbaring.’

‘Ik zou willen dat de inspiratie zou overheersen, maar zo voel ik me helaas niet. Het is een zeer oncomfortabele tijd om een Amerikaan te zijn. Maar, for better, for worse, ik ben een Amerikaanse schrijver. Aan mij de taak om de mensen ervan bewust te maken dat de American dream een droom was, niet iets wat ons gegeven werd, of iets waaraan we rechten kunnen ontlenen.’

‘Uiteindelijk streef ik naar openheid, naar iets simpels wat nu onterecht als een linkse hobby wordt weggezet: nieuwsgierigheid, naar elkaar, naar anderen.’