Migranten uitnodigen voor een logeerpartij: zo bestrijdt deze filosofe het Europese migratiebeleid

‘Ik ga voor nultolerantie. Als ze in het centrum van Oostende rondzwerven, zal de politie hen oppakken en verwijderen. De criminaliteit mag niet opnieuw stijgen.’

Dat zei^* de burgemeester van deze Belgische kuststad, een sociaaldemocraat, onlangs in de krant over de zogeheten ‘transitmigranten’. Dit zijn mensen, veelal uit de hoorn van Afrika, die geen asiel op het Europese vasteland willen of kunnen aanvragen, maar graag doorreizen naar Engeland. Zolang dat niet is gelukt, trekken ze rond tussen de Noord-Franse en Belgische havensteden, Brussel en Parijs.

De overheden noemen de transitmigranten illegaal. Politici willen hen ‘verwijderen’ en ‘uitzetten’. Burgers klagen dat ze hun behoefte doen in achtertuinen en voor een onveilig gevoel zorgen in late treinen en op parkeerplaatsen langs snelwegen, waar ze in vrachtwagens proberen te kruipen.

Over hoe zij zelf hun situatie zien, maakte de Franse filosofe Sophie Djigo in 2016, toen nog tienduizend transitmigranten in de ‘jungle van Calais’ zaten, een indringend boek.

Djigo, die filosofie doceert aan een lyceum in het Noord-Franse Roubaix, werkt nu aan een nieuw boek over ‘de politiek van non-ontvangst’ in Frankrijk en België en over de pogingen van burgers zich hiertegen te verzetten. Zoals het Burgerplatform in Brussel dat elke avond honderden migranten die zich in het Maximiliaanpark verzamelen bij families onderbrengt.

Terwijl ik met de filosofe praat in haar huiskamer houdt een jonge migrant over wie zij zich heeft ontfermd haar dochtertje bezig.

Djigo is mede-oprichter van Migraction59, een door het Brusselse Burgerplatform geïnspireerde organisatie. Ze is dus niet alleen analist maar ook activist. Maar dat maakt haar analyses van hoe Europese overheden het bestaan van de transitmigrant proberen te ontkennen niet minder waardevol.

Droombeeld Engeland, omdat het niet anders kan

Voor haar nieuwe boek volgde Djigo een jaar lang tien jonge Ethiopiërs bij hun omzwervingen. ‘Ze zijn intussen allemaal in Engeland’, vertelt ze met een lach. ‘De laatste slaagde er in juni in de oversteek te maken.’

Wie bij de ferryterminal in Calais de hoge hekken met prikkeldraad ziet en de honden hoort blaffen, kan zich nauwelijks voorstellen dat het nog lukt. Maar Djigo zegt dat elke dag nog zeker vijftien migranten erdoor komen.

‘Op parkeerplaatsen in België zoekt de smokkelaar uit waar de vrachtwagens heen gaan’, legt ze uit. ‘Hij stopt tussen vijf en tien mensen in een vrachtwagen en sluit de deur. Dan is het wachten, soms een paar uur, soms een hele nacht. Als ze eenmaal in Calais zijn, passeert de vrachtwagen negen checkpoints. Daar staan detectoren van hartslagen, van warmte, van koolstofdioxide opgesteld.’

De honden ontdekken de migranten bijna altijd. Er stappen er vijf uit, de rest houdt zich schuil achterin de truck. Zo komen ze toch het land in’

‘Wonderlijk genoeg doorstaan ze deze controles vaak. Maar aan het eind komen de honden, die de migranten bijna altijd ontdekken. Er stappen er vijf uit, maar de rest blijft zich achterin schuilhouden. En zo lukt het hen dan soms toch. Als de veerboot eenmaal vertrekt, weten ze dat ze goed zitten.’

De migranten die Djigo volgt, denken allemaal dat hen in het Verenigd Koninkrijk een warme ontvangst wacht en dat ze er geholpen worden om asiel aan te vragen en werk te vinden.

Droombeeld of realiteit? ‘Tot voor kort was het waar’, zegt Djigo. ‘Zodra iemand zich in Engeland meldde en zei dat hij asiel wilde aanvragen, werd hij in een hotel ondergebracht tot er een plek was in een asielcentrum.’

‘Hij kreeg dan de beschikking over een sociaal werker en iemand die juridische bijstand verleent. Minderjarigen werden bij een familie ondergebracht. Maar de situatie is zich aan het verharden door de Brexit. Afghanen, bijvoorbeeld, krijgen al veel minder vaak asiel.’

In Italië gaven ze al hun vingerafdrukken af

Niet alleen valt de migranten in het Verenigd Koninkrijk vooralsnog écht een betere behandeling ten deel, ze hebben volgens Djigo ook geen andere keuze dan naar dat land te gaan. Ze hebben immers hun vingerafdrukken al moeten afgeven in Italië. Volgens de Dublinregels moeten ze eigenlijk in dat land asiel aanvragen en nergens anders in de EU.

‘Ze weten dat Italië dusdanig overbelast is dat ze er nauwelijks kans hebben op onderwijs, een baan of huisvesting’, zegt Djigo. ‘Behalve voor wie familie heeft in Groot-Brittannië, is elk land in Europa goed. Ze willen echt niet per se naar Groot-Brittannië. Maar de huidige regels laten hen geen andere keuze.’

Het bewijst dat het bouwen van een politiek Europa mislukt is, vindt Djigo. Als alle migranten over alle EU-landen eerlijk zouden worden verdeeld, zou er naar haar overtuiging geen probleem zijn.

‘De weigering om dat te doen, heeft het succes van de populistische partijen in Italië versterkt. Ze zeggen: Europa trekt haar handen af van onze migratieproblemen. Daarin hebben ze gewoon gelijk.’

‘Die partijen hebben hierdoor een alibi gekregen om de politiek jegens buitenlanders te verharden. Het is duidelijk dat er pas een oplossing komt als we op Europees niveau over dit probleem nadenken.’

Heimwee naar de jungle

Intussen zitten de transitmigranten in Noordwest-Europa als ratten in de val. Maar sommigen, zoals de Ethiopische jongeren die Djigo volgde, weten toch te ontsnappen en het beloofde land te bereiken.

Hoe gaat het daar met hen? ‘In het begin zijn ze heel negatief over Engeland’, vertelt Djigo. ‘Men ontfermt zich daar wel goed over hen. Maar ze vinden dat de Engelsen heel racistisch zijn, niet tegen hen praten en heel koel zijn. Ze zoeken snel hun eigen gemeenschap op, er is geen vermenging.’

Als de migranten in Engeland zijn, krijgt de jungle van Calais ineens mythologische proporties, als symbool van het verloren paradijs

Tot verrassing van de filosofe hebben ze zelfs heimwee naar de jungle. ‘Maanden lang had ik gehoord hoezeer ze de jungle verachten. Maar als ze in Engeland zijn, krijgt de jungle van Calais ineens mythologische proporties, als symbool van het verloren paradijs.’

‘Het zijn jongeren tussen de vijftien en twintig jaar: hoe moeilijk het leven er ook was, voor hen was de jungle wel een wereld van absolute vrijheid. Ook schiepen de extreme condities zeer hechte vriendschappen en een sterke solidariteit. Daar verlangen ze naar terug.’

Maar dat is vooral in het begin. Djigo: ‘Later, als ze school hebben gevolgd, veranderen de zaken. Dan krijgen ze ook Britse vrienden en voelen zich meer deel van het land. Het zijn adolescenten die hun normale leven hervinden.’

Geen enkel recht, geen enkele bescherming

Dat gebeurt zeker als ze asiel hebben gekregen. De meeste van de transitmigranten die de overheden als illegaal zien, hebben daar wel degelijk recht op, stelt Djigo. Ze liepen een reëel gevaar op politieke vervolging.

Zoals Anna uit Addis Abeba, die haar broer, een politieke tegenstander van het regime, een tijdje verborgen hield. Ze kreeg van de Eritrese politie een week om informatie over haar broer te vinden en zou daarna in de gevangenis worden gegooid. Ze ontvluchtte vervolgens via Soedan, Libië en Italië naar Frankrijk, waar ze in de mini-jungle van Norrent-Fontes terechtkwam.

‘Ik leef als in een slechte droom’, zei ze tegen Djigo. ‘Is dit hier Frankrijk? Het land van de rechten van de mensen? Een rijk land? Ik zie daar niets van. Ellende zoals dit hier heb ik in mijn hele leven niet gezien, zelfs niet in Addis.’

Deze transitmigranten zijn in een kloof tussen nationale wetten en het internationale recht gevallen, denkt Djigo, die feller en scherper wordt als ze de manco’s van de Europese migratiepolitiek gaat beschrijven.

‘Het Vluchtelingenverdrag voorziet in fundamentele rechten als dat op asiel. Er zijn ook de fameuze rechten van de mens, die decente levensomstandigheden op welk grondgebied dan ook moeten garanderen. Maar zodra je een natiestaat binnengaat, moet je al een status hebben, al zijn ingedeeld in een juridische en administratieve categorie, om van deze internationale rechten te profiteren.’

‘Bij gebrek daaraan heb je geen sociaal bestaan. Overal in Europa worden deze mensen slachtoffer van een beleid om hen onzichtbaar te maken. Als je geen asiel wilt aanvragen, maar een land alleen wilt doorreizen, kun je nergens een beroep op doen. De transitmigranten zijn dan ook extreem kwetsbaar, hebben geen enkel recht, geen bescherming.’

Beleid van deprivatie en verderf

Toch slaat de Franse president Emmanuel Macron een heel humanistische toon aan, zegt Djigo. ‘Hij zegt: wij zijn het land van de rechten van de mens. Natuurlijk zullen wij deze mensen ontvangen, zelfs als ze illegaal zijn. Het is onze plicht en onze eer.’

‘In werkelijkheid voert de overheid een beleid van deprivatie en verderf: ze geeft hun niet te eten, geeft hun geen onderdak, in de hoop dat ze weggaan – of een misdaad begaan, zodat ze hen kan straffen.’

Maar de Franse overheid bood de transitmigranten na de ontruiming van de jungle toch een plek aan in de zogeheten ‘centra van ontvangst en oriëntatie’? ‘Daar is niet genoeg plaats’, zegt Djigo. ‘De jongeren wachten er op een erkenning als vluchteling. Anderen begrijpen dat ze de keus zullen krijgen tussen asiel aanvragen in Frankrijk, wat hun geweigerd zal worden omdat er al vingerafdrukken in Italië zijn afgenomen, en vertrekken naar waar ze vandaan komen.’

‘Ze verkiezen de straat en leven als daklozen. Er zijn nu overal in Frankrijk ‘mini-jungles’. Ook bij Calais leven weer een paar honderd migranten in het bos

‘Ze verkiezen dus de straat en leven als daklozen. Er zijn nu overal verspreid door Frankrijk mini-jungles. Ook bij Calais leven weer een paar honderd migranten in een bos, op een paar meter van de oude jungle. Hulporganisaties voorzien hen in eerste levensbehoeften. Een sisyfusarbeid. Want om de twee, drie dagen pakt de politie hun alles weer af.’

In België pleitte Mehdi Kassou, de woordvoerder van het Burgerplatform, onlangs voor de oprichting van centra van ontvangst en oriëntatie naar Frans voorbeeld. Plekken waar de transitmigranten even op adem kunnen komen om na te denken over hun migratietraject, over de keuze tussen toch asiel aanvragen of meewerken aan vrijwillige terugkeer.

‘In Frankrijk zijn die centra er om de groep te controleren en ze naar uitzetting te leiden’, reageert Djigo. ‘Het zijn pakhuizen voor migrantenlichamen. Maar ik weet dat Mehdi Kassou een grote idealist is en dat hij een grote noodzaak voelt om deze mensen een schuilplaats te bieden.’

‘Essentieel is de mensen van de straat te halen, want die weg voert naar de afgrond. Er waren half augustus problemen in het opvanghuis van het Burgerplatform. Migranten hadden die niet veroorzaakt, maar daklozen die al lang op de straat leven. Deze mensen worden agressief, omdat de straat je vernietigt. Kassou wil vermijden dat de migranten te lang op straat blijven en daar breken.’

Een echt ontvangstbeleid

Hoe moet het dan wel? ‘In Grande-Synthe heeft de burgemeester besloten een echt onvangstbeleid te voeren’, vertelt Djigo. ‘Hij schiep een kamp dat voldeed aan de normen van het Hoog Commissariaat voor de Vluchtelingen. Daarna begon hij na te denken over hoe je deze migranten in de stad kunt integreren. Dat kan alleen de oplossing zijn. De staat dreigt de hele tijd met sancties, maar de burgemeester houdt vast aan zijn lijn.’

Waar de reguliere Franse centra van ontvangst het voorstation van uitzetting zijn, wil de burgemeester van Grande-Synthe de migranten écht ‘ontvangen’. Transitmigranten integreren in de maatschappij is ook wat Djigo wil met haar burgerplatform. Daarmee wil ze mensen uitnodigen, niet hulp verlenen. Want over hulporganisaties is ze nogal kritisch. Net als de migranten die ze volgde.

‘Wat mij heeft verrast is hoe negatief de migranten oordeelden over zowel de betaalde krachten van die organisaties als hun vrijwilligers. Ze vernederen hen, behandelen hen als kinderen, vertelden ze me.’

Je eet samen, doet samen de afwas, tuiniert samen. De migranten herontdekken het gewone leven, waarin ze erkend worden als mensen

‘Een Ethiopische migrant zei tegen mij: "We are not a business". Het probleem is de ongelijke situatie. Je hebt migranten aan de ene kant, burgers aan de andere, wit tegenover zwart: hulpverleners zijn voor 90 procent wit. Oude mechanismen van dominantie duiken weer op. Voor de migranten is dat heel moeilijk. Ze voelen zich niet geaccepteerd en geïntegreerd, ze overleven meer als lichaam, niet als vrij burger.’

Hoe kan Migraction59 vermijden in de val van de hulpverlening te vallen? ‘De uitdaging is de ongelijkeid te doorbreken’, zegt Djigo. ‘Als je iemand vraagt te komen logeren, is dat anders dan als je hem alleen uitnodigt voor het diner. Er is een nabijheid die intimiteit schept. Je eet samen, je doet samen de afwas, je tuiniert samen. De migranten herontdekken het gewone leven, waarin ze erkend worden als mensen en gewone vriendschapsbanden hervinden.’

Maar de migranten komen alleen in het weekend. ‘Het heeft geen zin ze de hele week onder te brengen’, legt Djigo uit. ‘Ze zeggen ook dat het te gevaarlijk is om te lang uit te rusten, want dan verliezen ze hun motivatie om een poging te wagen de oversteek te maken.’ En dat blijft toch uiteindelijk het doel, zolang ze weten dat er weinig kans is dat ze echt in Frankrijk kunnen blijven.

Slimme vorm van verzet

De burgerplatforms in België en Frankrijk zijn een slimme vorm van verzet tegen het beleid van uitsluiting en ontkenning, vindt de filosofe. ‘We verplaatsen het strijdperk van Calais naar de privésfeer. Bij de oude Grieken was de privésfeer een plek voor het huiselijke, het vrouwelijke, de familie; de serieuze politieke zaken behoorden toe aan de agora, de publieke ruimte en het mannelijke domein.’

‘Bij de burgerplatforms zie je een vermenging van de publieke en de privésfeer die ik heel interessant vind. Het is makkelijk voor de politie om uit te rukken, migranten met traangasbommen te bestoken en hun alles af te nemen. Maar het is lastiger om de huizen van burgers binnen te vallen. We maken van het privédomein een toneel voor collectieve strijd.’

Hoe ze dat doet, wil de gedreven filosofe graag laten zien. Op 22 september verzamelen zich naar schatting vijftig gastvrouwen en -heren bij de jungle van Calais. Ze verwacht dat zo’n driehonderd migranten zich zullen melden om een weekend tot rust te komen. ‘We gaan samen beslissen wie mee kan, dat wordt een heel avontuur, geweldig als je erbij kunt zijn’, zegt ze enthousiast. Wordt vervolgd.