Eén ding kan Sander Dekker, minister voor Rechtsbescherming, heel goed: onder de radar vliegen om het meer ideologisch gedreven VVD-beleid door te voeren.

Zo maakte hij goede vorderingen met de sloop van de publieke omroep zonder al te veel aandacht te trekken. Nu probeert hij het met de gevangenissen. Opnieuw met stoere cijfertaal en beperkte belangstelling voor de praktijk.

Kort vóór de zomervakantie stuurde Dekker een brief naar de Tweede Kamer waarin hij de sluiting van vier gevangenissen aankondigde. Handig: in de laatste dagen van het Kamerseizoen is de agenda altijd overvol, dus kan er pas na de vakantie over worden gepraat. Opnieuw behendig: in september valt iedereen tegelijk over elkaar om alle opgespaarde verontwaardiging te uiten.

Kans voor de Kamer

Donderdag staat er een waslijst aan gevangenisonderwerpen op de agenda van het Kameroverleg met de minister voor Rechtsbescherming. Dus voor de sluiting van vier gevangenissen is weinig vergadertijd over. En weinig aandacht, in de aanloop naar Prinsjesdag en met een minister Blok-in-nood, wiens uitspraken over de multiculturele samenleving iedereen nog bezighouden.

Dat komt Dekker niet slecht uit. Hij heeft haast. De overplaatsingen van busladingen gedetineerden uit de gedoemde inrichtingen in Zoetermeer, Zwaag, Zeist en Almere staan al voor de deur. Het betrokken personeel vreest gedwongen overplaatsingen naar de beoogde ‘supergevangenissen’ – zonder hun meeverhuizing is het hele plan onuitvoerbaar.

Maar is het ook een goed plan?

De redenering is simpel: er zijn te veel cellen, het aantal gedetineerden loopt terug, bedrijfseconomisch is het logisch om te koersen op een kleiner aantal grote gevangenissen, de meeste met tweepersoonscellen. Als de gevangenisbevolking krimpt, maak je er eenpersoonscellen van, om ze weer dubbel te vullen als er een toename is.

Twee-op-een-cel

Ervaren cipiers weten dat voor veel soorten gevangenen twee-op-een-cel geen goed idee is. Zware criminelen kunnen hun trucs beter niet aan anderen leren. En het toenemend percentage gedetineerden met een verstandelijke beperking of een psychische stoornis raakt extra gestrest van meerpersoonscellen.

Dat geldt ook voor de gevangenbewaarders. Hun werkdruk neemt onevenredig toe, blijkt in de gevangenissen met meerpersoonscellen. Zij kunnen minder tijd besteden aan individuele gevallen en hebben vaker met onveilige situaties te maken. In veel penitentiaire inrichtingen kampt men met een groot personeelsverloop en ziekteverzuim en is het lastig personeel te werven.

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat meerpersoonscellen het leefklimaat, en daarmee de kans op resocialisatie, negatief beïnvloeden

Dat geldt nu juist niet voor de gevangenis in Almere, die extra lastige gedetineerden huisvest. Deze draaideurcriminelen hebben vaak al meer dan twintig veroordelingen op hun naam staan en worden door een gespecialiseerd team systematisch voorbereid op een terugkeer naar de maatschappij zónder herhaling van hun oude fouten.

Het is zeer de vraag hoeveel er van dat werk terecht kan komen als een deel van de veelplegers uit Almere is overgeplaatst naar bijvoorbeeld de supergevangenis in Zaanstad. Daar ontbreekt het al ingespeelde personeel, is er geen sprake meer van nauwe samenwerking met hulpverleners en zitten de gedetineerden verder van huis en haard, wat de re-integratie belemmert.

Wetenschappelijk toont aan dat meerpersoonscellen het leefklimaat, en daarmee de kans op resocialisatie, negatief beïnvloeden. Hetzelfde geldt voor ver van huis opgesloten zitten: bezoek en contact met ‘buiten’ helpt een normale toekomst voorbereiden.

Nu al uit balans

Zaanstad is een van de zes gevangenissen die onlangs door de Inspectie Justitie en Veiligheid werd onderzocht. Het rapport was ronduit alarmerend. In de zes inrichtingen (Arnhem, Krimpen a/d IJssel, Nieuwersluis, Sittard, Zaanstad en Zwolle) was ‘de taakuitvoering onder de maat’. Er was sprake van personeelstekorten, extra problemen bij dubbelcellen, een tekort aan toezicht en contact, vrij verkeer van ‘contrabande’ (drugs, wapens), onveiligheid voor gedetineerden en personeel, risico’s op het uitbreken van geweld.

De gevangenisbevolking wordt agressiever en minder ‘gevoelig voor grenzen’, schrijft de inspectie. Dat beeld bevestigt vertrekkend directeur Sjef van Gennip van Nederland: medewerkers krijgen steeds vaker met geweld en doodsbedreigingen te maken.

Nederland is steeds veiliger, zoals Dekker beweert? Dalende misdaadcijfers? Minder cellen nodig?

Het doel van verzekerde bewaring is uiteindelijk om wetsovertreders terug te brengen naar vrijwillig aanvaardbaar gedrag. Dat is heel lastig. In de supergevangenissen waar de VVD en de PVV de grootste voorvechters van zijn, komt gevangen-zitten steeds meer neer op wraak en vergelding. Dat schrijft Dekker niet – hij beperkt zich tot cijfers en zuinig beheer.

Cijfers die verhullen

Maar ook zijn cijfers zijn dubieus. Het lijkt zo eenvoudig: er zijn in Nederland 13.622 plaatsen voor gevangenen, terwijl er in 2023 naar verwachting behoefte is aan 9.810 plaatsen. De minister schrijft dat hij dus 3.812 plaatsen zou moeten sluiten. Hij schrapt er in deze fase maar 1.500, dus waar hebben we het over?

Ten eerste is een toenemend aantal gedetineerden niet geschikt voor meerpersoonscellen, die steeds meer de norm worden in dit denken. Ten tweede – en daar zou de Kamer veel grondiger over moeten praten dan zal gebeuren in dat ene kwartiertje – is de hele berekening van de behoefte aan plaatsen aanvechtbaar.

Zoveel alarmerende en vaak onopgehelderde misdaadpatronen en toch die zonnige prognoses over dalende behoefte aan cellen?

Voortdurend duiken berichten op over enorme drugsfabrieken en criminele netwerken en een xtc-industrie van 19 miljard euro. Minister Grapperhaus (Justitie en Veiligheid) wil ‘die hele criminele economie keihard oprollen’, liet hij weten. Het kabinet heeft 100 miljoen vrijgemaakt voor een Ondermijningsfonds. Veel te weinig, volgens de Politiebond. Criminoloog Cyrille Fijnaut sprak van ‘griezelige cijfers’. Hij meent dat er veel te weinig wordt gerechercheerd.

Zoveel alarmerende en vaak onopgehelderde misdaadpatronen en toch die zonnige prognoses over dalende behoefte aan cellen? Zou het zo kunnen zijn dat de dramatisch lage aangifte- en oplossingspercentages, de onderbezetting van de recherchecapaciteit van de politie en de problemen bij het Openbaar Ministerie en de rechtspraak na eindeloze reorganisaties zorgen voor te weinig strafzaken en te weinig veroordelingen? Dat is heel wat anders dan dalende criminaliteit.

Falen als compliment

Door na eerdere sluitingen opnieuw 1.500 ‘plaatsen’ in gevangenissen te sluiten omdat er geen behoefte aan is, volgt Dekker een eng financiële redenering. En hij tovert het structurele falen van Justitie en Veiligheid om tot een compliment: wat we ook proberen, we krijgen de cellen niet vol. Haha, zo sterk dalen onze misdaadcijfers. Het buitenland komt kijken hoe we hem dat flikken.

Zelfs Dekkers voorstel dat gedetineerden pas twee jaar vóór het einde van hun totale straf kunnen krijgen, en niet als twee derde van hun tijd erop zit, zoals nu, krijgt de lege cellen niet vol. Overigens kraakte de Raad voor Strafrechttoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) dat voornemen af. Het maakt de samenleving niet veiliger want het tast de kansen op succesvolle resocialisatie aan, aldus de RSJ.

Het is allemaal zelfbegoocheling met geestverruimende statistische middelen.

Zelfbediening begroot

In het klein doet Justitie dit al langer. Het Bureau BIT, dat ict-projecten van de Rijksoverheid beoordeelt, waarschuwde het ministerie zich niet rijk te rekenen met het lumineuze Project Justitiabelen. Dit gaat niet over invoering van een cafetariasysteem, maar over het plannetje gevangenen een e-reader of iPad te geven. Zo kan bezuinigd worden op bibliotheekpersoneel. De bezuiniging is vast ingeboekt, maar het project functioneert twee jaar later nog niet.

Het plan is een vermoeide uitloper van het in Den Haag nog steeds dominante schaalvergrotingsdenken

De VVD heeft al vier kabinetten lang Justitie geclaimd. Ze meent een unieke visie op het vergroten van de veiligheid van de Nederlandse burger te bezitten.

Maar het ideologisch getoonzette beleid heeft vooral gefungeerd als hitteschild tegen de PVV. En veel uitglijers opgeleverd. Met de overhaaste sluiting van vier gevangenissen staat dat weer te gebeuren.

Het plan is een vermoeide uitloper van het in Den Haag nog steeds dominante schaalvergrotingsdenken. Het is bovendien een klap in het gezicht van de gemeente Almere die er in een petitie aan de Kamer aan herinnerde dat het Rijk met deze stad een belangrijke afspraak heeft geschonden.

Het Rijk zou zich inspannen om te zorgen dat er ook werk was in die nog steeds groeiende overloopstad van Amsterdam. Nu doorkruist Justitie dit Rijksbeleid door verkokerd en overhaast in te grijpen, wat tweehonderdvijftig gevangenisbanen en indirect nog eens tot duizend extra banen kost.

Wat willen we met gevangenen?

Dekker trekt zich niets aan van het alarmerende rapport van de Inspectie Justitie en Veiligheid over de steeds agressiever wordende gevangenen, noch van de kennis die er is over detentie en reclassering. Dat is geen nieuws in de Haagse beleidspraktijk. Onwelgevallig advies is geen advies. Kan de Kamer nadenken afdwingen?

Het gaat in het parlement te zelden over de werkelijke opdracht van de overheid. In dit geval: het straffen én resocialiseren van wetsovertreders. Hoort de coalitie liever stoertaal over cijfers en gecreëerde onvermijdelijkheden?

Voor geen enkel Kamerlid zou het normaal moeten zijn om in te stemmen met beleid dat gedetineerden steeds meer ophokt en Nederland op den duur voorspelbaar onveiliger maakt.

Lees ook

Deze gevangenis lijkt zo veel mogelijk op de buitenwereld (en dat werkt) Op gevangenisgebied kan Nederland veel van Uruguay leren. Lees bijvoorbeeld dit verhaal over de Punta de Rieles-gevangenis, waar gevangenen een bedrijf mogen opzetten, geen bewakers rondlopen en iedereen welkom is. Lees het verhaal van Ynske hier terug Waarom we delinquenten beter kunnen behandelen dan opsluiten Hoewel de vraag naar langere celstraffen goed valt te begrijpen, is er overweldigend bewijs dat laat zien dat een celstraf weinig zin heeft. Maar er zijn genoeg alternatieven die veel beter werken dan opsluiting in een gevangenis. Lees het verhaal van Chris hier terug