Gezakt voor het theorie-examen en toch autorijden: onze geheime diensten doen het

‘Een theorie-examen’, noemde Huib Modderkolk, journalist van de Volkskrant, het rapport dat gisteren over de geheime diensten verscheen. Daarin kraakt de toezichthouder van de diensten, de CTIVD, harde noten over de AIVD en de MIVD.

De diensten hebben hun zaken niet op orde, schrijft de toezichthouder, waardoor er een ‘hoog risico’ bestaat dat ze de wet overtreden en de grondrechten van burgers op ongeoorloofde wijze schenden. ‘Ongeoorloofd’, omdat de diensten – onder strikte voorwaarden – grondrechten mogen schenden.

Over die voorwaarden gaat het rapport. Sinds mei 2018 is er een nieuwe inlichtingenwet en hebben de diensten meer bevoegdheden. Ze mogen bijvoorbeeld computers en netwerken hacken en doorzoeken en bulkhoeveelheden data van de kabel tappen en analyseren.

Tegenover die nieuwe bevoegdheden staan nieuwe plichten. Waarborgen die ervoor moeten zorgen dat de diensten hun eigen wet niet overtreden. Na het referendum in maart over de wet (gewonnen door de tegenstanders) is die aangescherpt en zijn er sterkere waarborgen ingebouwd en nieuwe beloften gedaan.

Sinds mei kijkt toezichthouder CTIVD mee met de diensten om te beoordelen hoe zij met die nieuwe eisen omgaan. Hoofdvraag: houden de diensten zich aan de wet? Antwoord: nogal slecht. Met vlag en wimpel zakten ze voor hun theorie-examen.

De CTIVD constateert onder meer dat ‘essentiële waarborgen voor de bescherming van de rechten van het individu missen, geheel of gedeeltelijk, hun invulling in de praktijk’. Verder hebben de diensten hun interne controlemechanismen niet op orde, geven ze ‘geen herkenbare toepassing’ aan de eis dat de dataverzameling ‘zo gericht mogelijk’ moet zijn en ontbreekt er ‘op belangrijke onderdelen beleid op het terrein van de gegevensbescherming’.

Het gevolg is dat niet alleen de privacy van burgers gevaar loopt, het is ook moeilijk (en soms onmogelijk) om toezicht te houden op het werk van die diensten – zowel door de diensten zelf als door de externe toezichthouders.

Essentiële waarborgen ontbreken

‘Ik had beter verwacht’, zei CTIVD-voorzitter Harm Brouwer in Nieuwsuur. ‘Wij hebben geconstateerd dat die essentiële waarborgen geen invulling hebben gekregen. Dat moet beter.’

Het rapport spreekt over risico’s en in die zin gaat de vergelijking met een theorie-examen op. Er is onderzocht hoe de diensten de boel geregeld hebben, niet hoe het in de praktijk verloopt. Een woordvoerder van de AIVD zei in NRC Handelsblad^* bovendien dat de diensten één van de bevoegdheiden, het ‘sleepnet’, nog niet gebruiken.

Tegelijkertijd is die nieuwe wet al van kracht en maken de diensten sinds mei gebruik van hun uitgebreide bevoegdheden, zoals ook bleek uit een verslag uit oktober van de andere toezichthouder, de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB). Kortom, de door de CTIVD-beschreven risico’s zijn de theorie, maar de nieuwe wet is al ruim een half jaar de praktijk.

GroenLinks wil met de verantwoordelijke minister in debat. Een cruciale vraag lijkt mij: nu die nieuwe bevoegdheden al worden ingezet, hoe realistisch is het te verwachten dat de risico’sdie het rapport noemt slechts hypothetische risico’s zijn? Over die vraag zal ook de CTIVD zich buigen en daar in mei verslag van doen.

Maar gezien het recente rapport zou de regering die vraag nu al moeten beantwoorden. Want autorijden als je bent gezakt voor je theorie-examen is verboden. Althans, volgens de wet.