Hoe kwam de baas van de VN aan zijn einde? Nieuwe informatie wijst op moord

Wie maalt er om een meer dan vijftig jaar oud mysterie? Wie haalt het in zijn hoofd de Verenigde Naties daarvoor in beweging te willen krijgen? Alsof een olietanker voor een roeiboot zijn koers verlegt.

Toch is dat gebeurd. Zeven burgers hebben dat kunststuk geflikt. Een van hen is Henning Melber (65). Geboren in Duitsland, opgegroeid in Namibië, voormalig directeur van de Dag Hammarskjöld Stichting in het Zweedse Uppsala en tegenwoordig buitengewoon hoogleraar Politiek en Afrikanistiek in Zuid-Afrika. Toen ik hem in 2016 voor het eerst hierover sprak, noemde hij het relatieve succes van zijn initiatief ‘een sprookje’. Klein Duimpje die de reus de juiste richting wijst.

Het verhaal begon als een thriller. Het was in de ijzigste jaren van de Koude Oorlog. De dekolonisatie was op haar hoogtepunt. Het wingewest Congo, groter dan West-Europa, had zich in 1960 losgemaakt van België. De mineraalrijke provincie Katanga wilde zich afscheiden, met hulp van het Belgische mijnbouwbedrijf Union Minière.

De eerste premier van Congo, Patrice Lumumba, was in januari 1961 vermoord door separatisten, met steun van België en de Verenigde Staten. Er dreigde een burgeroorlog, die volgens Henning Melber de potentie had uit te groeien tot een Derde Wereldoorlog. De Verenigde Staten, verwikkeld in een wapenwedloop met de Sovjet-Unie, waren voor 80 procent van het uranium voor kernwapens afhankelijk van de mijnen in Katanga.

De Zweed Dag Hammarskjöld, destijds secretaris-generaal van de Verenigde Naties, wilde escalatie koste wat kost voorkomen. Hij maakte in het geheim een afspraak met seperatistenleider Moïse Tshombe. Op weg naar die vertrouwelijke ontmoeting stortte zijn vliegtuig neer, vlakbij het vliegveld van Ndola in het destijds door de Britten bestuurde Noord-Rhodesië, het huidige Zambia. Alle zestien inzittenden kwamen om.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Wat er was gebeurd? Dat bleef een raadsel

Het nieuws ging als een schokgolf door de wereld. Hammarskjöld was net zo gehaat als geliefd. Hij steunde jonge, zwakke landen en streek de twee grootmachten regelmatig tegen de haren in. Om die reden had de Sovjet-Unie eerder dat jaar zijn aftreden geëist. De Verenigde Staten hadden gedreigd hun contributie aan de VN niet te betalen.

Na het ongeluk noemde de Amerikaanse president John F. Kennedy de secretaris-generaal van de Verenigde Naties opeens ‘de grootste staatsman van de twintigste eeuw’. Hammarskjöld kreeg postuum de Nobelprijs voor de Vrede. Henning Melber typeert hem als ‘een anti-hegemonist’.

De dood van Hammarskjöld (56) maakte een stroom aan speculaties los. Was het wel een ongeluk? Of was de topman van de Verenigde Naties het slachtoffer van een aanslag of sabotage? Werd hij doelgericht vermoord? Een onderzoek in opdracht van de Verenigde Naties wees in 1962 uit dat de oorzaak van de vliegramp niet met zekerheid vast te stellen was.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Het raadsel bleef. In de loop van de jaren doken er steeds weer nieuwe feiten op. In 2011 deed de Britse onderzoeker Susan Williams een poging het mysterie te doorgronden in haar boek Who Killed Hammarskjöld? The UN, the Cold War and White Supremacy in Africa. Volgens haar waren er sterke aanwijzingen dat huurlingen het vliegtuig van Hammarskjöld hadden neergeschoten. Britse koloniale bestuurders zouden de aanslag in de doofpot hebben gestopt.

Britse koloniale bestuurders zouden de aanslag in de doofpot hebben gestopt

In dat jaar komen de zeven particulieren in beeld. Het Britse Hogerhuislid Lord David Lea neemt het initiatief. Hij benadert een aantal Afrikaanse en Europese zielsverwanten, onder wie Susan Williams en Henning Melber. Hoe krijgen ze de Verenigde Naties zo ver dat die het onderzoek naar de oorzaak van het vliegtuigongeluk heropenen?

Waarom doet Henning Melber mee? ‘Om meer van de ware toedracht te weten te komen. De meeste wilde geruchten en complottheorieën doen vijftig jaar later nog altijd de ronde. En uit empathie met de nabestaanden en familieleden. Ik weet hoe de families van de piloten hebben geleden onder de beschuldiging dat een menselijke fout het ongeluk heeft veroorzaakt. Zij verdienen dat er meer klaarheid wordt gebracht in de zaak.’

De zeven zielsverwanten maken een plan. Ze benaderen vier gerenommeerde internationale juristen om pro bono zitting te nemen in een commissie die moet beoordelen of er genoeg reden is om het onderzoek te heropenen. Hun conclusie leggen ze voor aan de Verenigde Naties.

De kosten van het onderzoek, zoals voor het reizen naar de plaats van het ongeluk en voor het horen van ooggetuigen, betalen de zeven deels uit eigen zak. Ook de vorig jaar overleden Zweedse schrijver Henning Mankell, vooral bekend van zijn misdaadromans, draagt tot twee keer toe een aanzienlijk geldbedrag bij.

Waarom stak er een schoppenaas uit de boord van Hammarskjölds hemd?

Op 9 september 2013 presenteert de onderzoekscommissie in het Haagse Vredespaleis een lijvig rapport. Ze wijst op een reeks van ongerijmdheden die nooit bevredigend zijn verklaard. Waarom sloeg de verkeersleiding op het vliegveld van Ndola in die noodlottige nacht van 17 op 18 september 1961 geen alarm toen de Albertina, de DC-6 van de Verenigde Naties, daar niet landde zoals ze op dertig kilometer afstand had aangekondigd? De lichten op het vliegveld dimden. Het personeel ging naar huis.

Waarom werd het wrak pas vijftien uur na het ongeluk gevonden, op nog geen dertien kilometer van het vliegveld? En wie zaten er in de Landrovers die omwonenden eerder op weg naar het wrak hadden gezien?

Waarom werden alle slachtoffers gefotografeerd op de plaats waar ze waren gevonden, behalve Dag Hammarskjöld? Op de foto die van hem gemaakt werd, ligt zijn levenloze lichaam op een stretcher. Uit de boord van zijn hemd steekt een schoppenaas, bekend als de kaart des doods.

En waarom deden de plaatselijke autoriteiten zo weinig moeite om de enige overlevende van het ongeluk, Harold Julien, een lijfwacht van Hammarskjöld, in leven te houden? Julien verklaarde nog wel dat er voor het neerstorten van het vliegtuig een ontploffing was geweest. Waarom werden de verklaringen van ooggetuigen over lichtflitsen en over een tweede, kleiner toestel dat het VN-vliegtuig aanviel, achteloos terzijde geschoven? Uitsluitend omdat ze van ongeletterde Afrikanen kwamen en dus niet betrouwbaar konden zijn?

Of de Albertina van Dag Hammarskjöld al dan niet is neergeschoten, valt vrij simpel vast te stellen, constateert de commissie. ‘Het is zo goed als zeker dat het radioverkeer van de luchtverkeerstoren in Ndola bij wijze van routine werd afgeluisterd door de NSA op Cyprus of elders’, staat in het rapport, ‘en dat één of allebei de grote Amerikaanse militaire vliegtuigen die op die cruciale avond naar Ndola waren gevlogen en geparkeerd op de luchthaven stonden, als specifiek doel hadden het lokale radioverkeer in de gaten te houden.’ Volgens de commissie is er alle reden om het VN-onderzoek te heropenen. Ze schrijft in een begeleidende brief bij het rapport: ‘Wij denken dat het antwoord op de vraag waarom het vliegtuig neerstortte, binnen handbereik ligt.’

Hoe het nog anderhalf jaar kon duren tot de Verenigde Naties zelf tot een conclusie kwamen

Wat doen de VN met het rapport? Eerst wordt het begin oktober 2013 officieel aan VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon overhandigd. Hij stuurt het op 21 maart 2014 naar de vertegenwoordigers van de 193 lidstaten, nadat hij het in de zes officiële talen van de Verenigde Naties heeft laten vertalen. Hij adviseert heropening van het onderzoek en instelling van een commissie van experts om het verzamelde bewijsmateriaal te toetsen.

De nieuwe Zweedse regering wil niet niet op de tenen van de Verenigde Staten trappen

Daarna dreigt het initiatief van de zeven particulieren toch nog te stranden. Alle lidstaten wachten tot Zweden een resolutie indient, maar in Zweden is een centrumrechtse coalitie aan de macht. Een regering die volgens Henning Melber niet in openheid geïnteresseerd is en bondgenoten, zoals de Verenigde Staten, niet op de tenen wil trappen.

Het initiatief wordt bij toeval gered. De agenda van de algemene vergadering van de Verenigde Naties is zó vol dat de aanbeveling van Ban Ki-moon om het onderzoek te heropenen wordt doorgeschoven naar het nieuwe vergaderjaar van de Verenigde Naties dat in september 2014 begint.

In die maand zijn er ook verkiezingen in Zweden. Een coalitie van sociaaldemocraten en groenen komt aan de macht. Deze regering maakt meteen werk van een ontwerpresolutie voor de VN, volgens Henning Melber ondanks fel diplomatiek verzet van de Verenigde Staten. In december 2014 wordt de resolutie unaniem aangenomen. Op 16 maart 2015 stelt Ban Ki-moon een commissie van deskundigen in. Drie maanden later komt het eindrapport. Conclusie: nader onderzoek is gewenst.

Wat weten de Amerikaanse en Britse veiligheidsdiensten?

De commissie van experts komt ook met een nieuw pikant detail. Hammarskjöld gebruikte voor zijn vertrouwelijke communicatie met het hoofdkantoor van de Verenigde Naties in New York een codeermachine van een van oorsprong Zweeds bedrijf, later in Zwitserland gevestigd. Die firma stelde het apparaat zo in dat alle communicatie automatisch werd doorgestuurd naar de geheime diensten van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk.

Kort voordat de commissie haar rapport presenteert, laten de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk nog weten dat ze geen inzage wensen te geven in vertrouwelijke informatie die misschien helderheid kan verschaffen over de toedracht van het ongeluk. Die informatie zou nog altijd topgeheim zijn. The New York Times werpt in een artikel de vraag op welk geheim zo groot is dat het ook na ruim vijftig jaar niet mag worden geopenbaard.

Ban Ki-moon laat het er niet bij zitten. Hij krijgt bijval van Zweden, gesteund door 74 landen, waaronder België, Frankrijk en Rusland, maar veelzeggend genoeg niet de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. De algemene vergadering van de Verenigde Naties neemt op 19 november 2015 een oproep aan alle lidstaten aan om zo snel mogelijk alle hangende verzoeken naar specifieke informatie te honoreren. De resolutie roept de secretaris-generaal ook op om de betrokken landen achter de vodden te blijven zitten. De VN kunnen naleving niet afdwingen. Namen van die landen worden discreet verzwegen.

Is dit het einde van het verhaal? Wordt het mysterie van de vliegramp nooit ontrafeld? Komt er geen happy end?

Henning Melber ziet dat anders. ‘Wie had in 2011, vijftig jaar na het ongeluk, verwacht dat de Verenigde Naties nog ooit officieel onderzoek naar de oorzaak zouden doen? Een groep van particulieren heeft dat toch maar mooi voor elkaar gekregen. Missie volbracht.’ En misschien dat het NSA-archief toch ooit nog opengaat.

Dat zei Melber in 2016. Sindsdien doet de Tanzaniaase jurist Mohamed Chande Othman aanvullend onderzoek in opdracht van de VN. Hij kreeg vertrouwelijke informatie van vijf landen: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, België, Canada en Duitsland. Dat leverde volgens zijn eerste tussenrapport ‘een aanzienlijke hoeveelheid bewijsmateriaal op’ dat erop wijst dat het vliegtuig van Hammarskjöld door een ander toestel is neergeschoten. Het zou een van de drie gevechtsvliegtuigen kunnen zijn geweest die Frankrijk aan de Katangese rebellen geschonken had.

‘Een aanzienlijke hoeveelheid bewijsmateriaal’ wijst erop dat het vliegtuig van Hammarskjöld door een ander toestel is neergeschoten

Nog is het mysterie niet ontrafeld. Onderzoeksleider Othman deed vorig jaar een beroep op negen lidstaten van de VN om een hoogeplaatst vertrouwenspersoon te benoemen met het mandaat om in de archieven van de ministeries van Buitenlandse Zaken en van de veiligheidsdiensten in elk van de negen landen te speuren naar informatie over het fatale ‘vliegtuigongeluk’.

Twee landen werken niet mee, signaleerde Othman onlangs in een tweede onderzoeksrapport. Dat zijn het Verenigd Koninkrijk en Zuid-Afrika. De Britten zeggen dat ze niks hebben toe te voegen aan de informatie die ze eerder hebben verstrekt. Maar volgens het Britse dagblad The Guardian hebben ze niet of nauwelijks uit dossiers van de geheime diensten geput. Othman wacht ook nog steeds vergeefs op cruciale informatie uit de Verenigde Staten.

Het Britse weekblad The Observer kwam afgelopen weekend met het nieuws dat de in 2007 overleden Belgische piloot Jan Van Risseghem tegenover een vriend heeft bekend dat hij het vliegtuig van Hammarskjöld had neergeschoten. Van Risseghem was oud-RAF-piloot en werkte in 1961 voor de Katangese rebellen.

Als dat al klopt, rest nog steeds de vraag wat de rol was van Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Frankrijk en het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Komt de waarheid ooit boven water? In elk geval is het aan die zeven vasthoudende burgers te danken dat het onderzoek nog altijd loopt.

Lees ook deze artikelen: