Brexit – of de nationale doodswens van wat ooit een grote mogendheid was

Over de Brexit is bijna niets met zekerheid te zeggen. Hij beweegt maar krijgt geen richting. Het best is hij nog te vergelijken met een sprong uit een vliegtuig: als je verder niks doet, val je te pletter. De meerderheid van de 650 Lagerhuisleden wil dat niet, bleek woensdagavond. Maar over het openen van een parachute kunnen zij het niet eens worden.

Zo kan het gebeuren dat zij al weer weken aan het vergaderen zijn in hun typische kostschooldebatingclub-atmosfeer. Rumoerig, met veel gebruik van vaste zinswendingen en incrowd grappen. Daarbij valt op dat de minister-president en haar ministers, die allen ook lid zijn van het Lagerhuis, formeel de agenda bepalen maar zienderogen hun greep op de gebeurtenissen verliezen. De chaos is ook voor geoefende Britse waarnemers ongebruikelijk groot, hoop op snelle verbetering ontbreekt.

Een zeldzame vogel

Hoogtepunten in deze woordenstroom zijn zeldzaam. Tot een 78-jarige monumentale figuur in openvallend double breasted pak zich opricht en het woord vraagt. Wat volgt, heeft alles van een ouderwetse bevlogen zeepkistspeech. Grappen, feiten, sarcasmen en een enkele ongepaste opmerking over damesdebatclubs.

Kenneth Clarke is sinds 1970 ononderbroken lid van het Britse Lagerhuis en wordt daarom Father of the House genoemd. Als je hem met kennis van zaken en bijtende humor hoort spreken over de werking en voordelen van de Europese Unie, zou je zo lid worden.

Maar zo werkt dat niet bij zijn collega’s op de Conservatieve bankjes. Die kennen Kens verhaal. De man die achttien jaar minister was onder de premiers Thatcher en Major, is een zeldzame vogel geworden in zijn eigen partij. Zijn wereld houdt niet op bij Dover. Terwijl zijn meeste andere partijgenoten niets moeten hebben van ‘Brussel’.

De geharde Europa-verlaters mijden ‘mad Ken’ en diens herinneringen aan de werkelijkheid al jaren

De geharde Europa-verlaters onder leiding van Jacob Rees-Mogg en Boris Johnson mijden ‘mad Ken’ en zijn verwijzingen naar de werkelijkheid al jaren. Hun euroscepsis is gemeengoed geworden in de partij van premier Theresa May, al zijn maar 70 van de 330 Conservatieven in het Lagerhuis ook lid van hun hard Brexit-factie, die bekendstaat als de European Research Group.

Als die ERG-leden iets niet hebben gedaan, is het goede research. De chaos waar zij hun land in hebben gestort, is onder meer het gevolg van hun fundamentele onwil zich te verdiepen in de organisatie en essentie van de Europese Unie. De Britten hebben sinds hun toetreding tot de voorloper van de EU, in 1973, kritiek gehad, buitenboord gehangen en geld teruggevraagd. Maar Londen stuurde deskundige onderhandelaars. Die voorkwamen dat de Fransen een politieke Unie van de EU konden maken. De brexiteers willen niet weten hoezeer de Britten de Unie al naar hun hand hebben gezet.

EU volstrekt uit de mode

De huidige generatie EU-verlaters in het Britse kabinet en het Lagerhuis lijken nauwelijks te weten waarover zij het hebben. Het zogeheten Malthouse Compromise waar ook deze week weer steun voor werd geuit, onder andere door enkele rebellerende ministers, bestaat uit misverstanden en illusies.

De EU heeft al gezegd dat de ‘alternatieve arrangementen’ die de Malthouse Group voor ogen staan geen kans maken en bovendien strijdig zijn met EU-grondregels. De ambtenaren die nu nog het vertrouwen hebben om bij de EU en in de Europese hoofdsteden het onmogelijke te bepleiten, krijgen steeds minder ruimte en zijn niet meer goed op de hoogte.

De Britten zijn al sinds hun verlate toetreding tot de EU in 1973 bezig met uittreden

De EU is meer dan ooit uit de mode in politieke en beleidskringen. Geen wonder. De Britten zijn al sinds hun verlate toetreding bezig met uittreden.

Dat was jarenlang irritant maar ook wel nuttig als tegenwicht tegen de Frans-Duitse neiging de EU institutioneel steeds verder op te tuigen onderweg naar een ‘ever closer union’. Nederland was daar ook niet zo van gecharmeerd en vond vaak remmende steun bij de regering in Londen.

Uitbreiding als boemerang

Met hun voorkeur voor een zo groot mogelijke open Europese markt gingen de Britten ver in het pleiten voor uitbreiding van de oorspronkelijke EEG, van zes naar tien tot de huidige 28 lidstaten. Ironisch genoeg kwamen er daardoor allerlei economisch en rechtstatelijk minder ontwikkelde ex-Oostbloklanden bij, waar veel Britten zich nu door overlopen voelen. Immigratiepijn was hét Brexit-motief voor veel working class Britse referendumstemmers.

De huidige chaos in de Britse politiek is ronduit tragisch voor de globaliseringsverliezers onder de Leave-stemmers. Want of er een min of meer ordelijke of een chaotische Brexit komt, uittreding werpt de Britse economie terug op zichzelf.

In- en uitvoer zal stroever gaan. Bedrijven zoeken andere locaties voor hoofdkantoren en fabrieken binnen de EU. Groot-Brittannië als Engels sprekende springplank voor veel internationale bedrijven verliest z’n voordeel. Dat treft juist de lagere en de middenklasse. Niet de prominente uitvinders en propagandisten van deze enkele reis naar Illusistan.

Plichtsverzuim

Sir Ivan Rogers, de goed ingevoerde Britse ambassadeur bij de EU tot hij in januari 2017 ontslag nam, verweet leidende brexiteers in en buiten de regering onlangs ‘plichtsverzuim’, ‘falend leiderschap van enorme proporties’ en ‘steeds hollere demagogische retoriek’. Zij wisten of konden weten dat zij onzin verkochten over hoe simpel uittreding zou zijn en over de gemakkelijk te oogsten voordelen van herwonnen soevereiniteit.

Het politieke debat in het VK ging steeds minder over de reëel bestaande EU en steeds meer over het gedroomde wereldrijk Brittannië

Het politieke debat in het Verenigd Koninkrijk is de afgelopen jaren steeds minder over de reëel bestaande EU gegaan en steeds meer over het gedroomde wereldrijk Brittannië, dat als ontketende grootmacht zelfstandig handelsverdragen zou sluiten met de Verenigde Staten, China en andere handelspartners. Daarbij was beperkte kennis van zowel de EU als van de regels van de Wereldhandelsorganisatie een constante.

Deze nonchalante onkunde en de verkondiging van onwaarheden om de uittreding van het Verenigd Koninkrijk uit de EU te bevorderen was al op grote schaal zichtbaar tijdens de campagne voor het Brexit-referendum in 2016. Het is aannemelijk dat uitvergrote onwaarheden zijn geproduceerd en in circulatie zijn gebracht door dezelfde buitenlandse trollenfabrieken die de Amerikaanse presidentsverkiezingen wilden opstoken richting Trump.

Buitenlandse inmenging

De Britse onderzoeksjournalist George Monbiot beschreef onlangs het gebrek aan nieuwsgierigheid bij de regering naar een serie onopgehelderde betalingen vanuit het buitenland aan campagnegroepen tijdens de Brexit-campagne van 2016. Dat geen van de overheidsdiensten mogelijk misbruik of buitenlandse inmenging onderzoekt en dat de regels voor campagnefinanciering niet worden aangepast, is lastig te verklaren.

De aanvechtbare referendumuitslag wordt hardnekkig geëerd als ‘the will of the people’. Met dat argument houdt een meerderheid bij zowel Labour als de Conservatieven de gedachte aan een tweede referendum stijf buiten de deur. Want dat zou verraad zijn. Vergeet even dat de weg naar die uitslag ook allerlei vormen van verraad kende.

En wat te zeggen van het resultaat van twee jaar werken aan het uitvoeren van ‘the will of the people’?

Upstairs-downstairs

In alle debatten van de afgelopen weken is zelden aan bod gekomen wat mogelijk de binnenlandse oorzaken waren van de Uit-spraak van het volk. Zoals publieke diensten die in het meest geprivatiseerde land van Europa vaak tekortschieten of duur zijn. Zoals het voortbestaan van een upstairs-downstairs-cultuur, met grote ongelijkheid van kansen en welzijn tussen Britten onderling.

Daar hebben Jacob Rees-Mogg met zijn negentiende-eeuwse uitdossing en Boris Johnson met zijn debatingtechnieken van Eton en Oxford het nooit over. Zij kennen Europa niet, zij kennen de Britten downstairs niet. Zij leven in een ander land. Op hun kostscholen hebben zij vroeg geleerd om afscheid te nemen van inlevingsvermogen en andere uitingen van gevoel. Als de wereld om je heen je niet bevalt, bedenk je met elkaar een wereld zoals je hem droomt.

Altijd winnen

De tragiek van het politieke debat in het onverenigde koninkrijk van de laatste jaren is dat de winner takes all-mentaiteit nu op het stootblok knalt. Die voorkeur voor fermheid is neergeslagen in het districtenstelsel en de regeertraditie van twee grote partijen, die om de beurt het land besturen. Alle 650 Lagerhuisleden zijn het met zichzelf eens. Geen een ziet kans een betekenisvolle coalitie te smeden, laat staan een meerderheid te vinden.

Deze week leek het Lagerhuis toneel van een debatingavond voor scholieren op amfetamine

Wie de laatste weken het Lagerhuis volgde, komt eerst onder de indruk van zo veel welsprekendheid om er gaandeweg achter te komen dat de kiezers uit al die eigen districten weliswaar vertegenwoordigd worden, maar dat namens hen niets wordt klaargestoomd.

Deze week leek het helemaal een debatingavond voor scholieren op amfetamine. Het Lagerhuis is al weken een dolgedraaide persiflage van zichzelf. Alle regels verdwenen onder de banken. Ministers stemden tegen hun premier – normaal reden voor onmiddellijk ontslag.

Tot overmaat van ramp waren de wc’s bij de gangen waarlangs men met de voeten stemt verstopt. De geur van ontbinding ontlokte menig Lagerhuislid treffende vergelijkingen.

Alles kan, of niet

Hoe het gaat aflopen weet niemand. Het beest blijft bewegen voordat je een scherpe momentopname kunt maken. Alle varianten van uitstel, een tweede referendum, afstel tot Eruit-zonder-akkoord of toch het impopulaire akkoord van May en Barnier, blijven mogelijk. Ook al lijkt nu uitstel waarschijnlijk en een tweede referendum voorlopig niet aan de orde. Maar wat blijft, is de immense schade. Aan het Brittenland en aan Europa.

Natuurlijk is het min of meer verenigde Europa zoals dat is gegroeid als vredesproject en later als beschavings- en welvaartsproject verre van perfect. In te veel lidstaten komen ondemocratische geuren uit de openbaarbestuurskeuken, al of niet gemotoriseerd door afkeer van vreemdelingen. Aan dat Europa is te lang uitsluitend door technocraten gewerkt.

De Britse kritiek daarop was meer dan eens gezond en welkom. Lang niet altijd terecht want de in betrekkelijke stilte gegroeide Europese democratische rechtsstaat is een grote verworvenheid, waar ook Nederland veel baat, alleen al bij de bescherming van burgerrechten.

Een Brits drama

Misschien had de EU met wat meer souplesse weer meer uitzonderingen voor de Britten kunnen verzinnen. Maar de ramp en de chaos waarop Brexit nu dreigt uit te lopen is echt puur van Britse makelij. Ook als ze er over twee jaar nog steeds in blijken te zitten.

Soms doet het drama van de Heilige Uittreding denken aan een nationale doodswens. Je kunt het je haast niet indenken, maar een ooit grote mogendheid en bijzondere beschaving lijkt niet door te hebben dat ze in volle vaart op de krijtrotsen afvliegt. Zonder dat iemand bij machte is een rem of een parachute te vinden.

In mijn Politiek Dagboek probeer ik achtergrond te geven bij het nieuws over politiek en democratie. Het zijn persoonlijke notities bij de actuele gang van zaken. Volgende week kan de invalshoek weer anders zijn.